1989 წლის 9 აპრილიდან რამდენიმე დღეა გასული. ქვეყანაში კომენდანტის საათია. „ეროვნული მოძრაობის“ წევრების ნახევარზე მეტი დაჭერილია. პირველი არხის ყველა კართან რუსის ჯარი და ტანკები დგას. შენობაში უშიშროების ხალხია. ასეთ გარემოში, ყველასთვის მოულოდნელად, პირველი არხის ეთერში გადის გადაცემა, სადაც საუბარია საქართველოს დამოუკიდებლობასა და 9 აპრილის, როგორც საქართველოსთვის თავისუფლების მომტანი დღის, მნიშვნელობაზე. ასეთი იყო ხალხის ტელევიზია. ასეთი იყო მაშინ, როცა ხელმძღვანელებს საბჭოთა სისტემის მხრიდან ფიზიკური საფრთხე ემუქრებოდათ. ასეთი იყვნენ პირველი არხის ჟურნალისტები, რედაქტორები, ოპერატორები და რეჟისორები, რომლებმაც თავიანთი უსაფრთხოება სასწორზე შემოდეს იმისთვის, რომ ეს გადაცემა ეთერში გასულიყო. გადაცემა, რომლის არსებობა მაშინ ჯანსუღ ჩარკვიანს ვერ დაუჯერებია და უთქვამს: ეს მარტო ჩემს ტელევიზორში გადის თუ სხვებთანაც? ჩართეთ ტელევიზორები!
„1986 წლიდან ვმუშაობ ტელევიზიაში. „ახალგაზრდობის რედაქცია“ იყო. მე და ჩემმა მეგობარმა მზია ზაუტაშვილმა უფროსობას შევთავაზეთ, გაგვეკეთებინა თოქ-შოუ, სახელად „შეხვედრები ახალგაზრდა მეცნიერთა კლუბში“. რეალურად არსებობდა ეს კლუბი ფილარმონიის ქვეშ და იქ ვწერდით გადაცემებს. 1988 წელს პირველი არხის ეთერში უკვე ვლაპარაკობდით საქართველოს ეკონომიკური დამოუკიდებლობის შესაძლებლობებსა და სხვა ძალიან მნიშვნელოვან საკითხებზე. ამასობაში მოხდა 9 აპრილის ტრაგედია. ათში კომენდანტის საათი გამოცხადდა. ტელევიზიაში მისულებს საშვებს რუსი ჯარისკაცები გვიმოწმებდნენ. მაშინ ჩემს მთავარ რეჟისორს, ლია დავლიანიძეს, ვუთხარი, რომ სხვაზე ვერაფერზე ვისაუბრებდით, გარდა ამ თემებისა. ისე, რომ მენეჯმენტს არაფერი ვუთხარით, კლუბში მოვიწვიეთ „ეროვნული მოძრაობის“ ის წევრები, რომლებიც გადარჩნენ და ყველა ჩავწერეთ. გადაცემა დავამონტაჟეთ და მხოლოდ ამის შემდეგ გავუმხილეთ ეს ამბავი ჩვენს მთავარ რედაქტორს. ხომ შეიძლებოდა გაბრაზებულიყო, ასეთი რაღაც რომ დავუმალე, მაგრამ არა. მოიქცა ისე, როგორც უნდა მოქცეულიყო. მან ფაქტობრივად თავის თავზე აიღო ეს ამბავი. გამზადებული კასეტით შევედით თავმჯდომარის მოადგილესთან, ივლიტა მესხიშვილთან. კასეტა რომ ნახა, გაფითრდა. პრინციპში, ძალიან ცუდ მდგომარეობაში ჩავაგდეთ. ირგვლივ ყველგან რუსის ჯარი იდგა, ხოლო იმ ხალხმა, ვინც ჩავწერეთ, იცოდა, რომ ეს გადაცემა არსებობს. მიუხედავად იმისა, რომ ძალიან გამოცდილი და პროფესიონალი იყო, არ ვიყავით დარწმუნებული, რას გადაწყვეტდა. მაინც ასაკოვანი იყო, სხვა გამოცდილებები ჰქონდა. ჩემი უშუალო უფროსი რომ ზაზა დარასელი ყოფილიყო, თავიდანვე ვეტყოდი ჩემი გეგმის შესახებ. ახალგაზრდა იყო და თან, იმ დღეებში იქ იდგა, ხალხთან ერთად ისევე, როგორც ტელევიზიის ბევრი თანამშრომელი. მოკლედ, აღარ მახსოვს, ერთი თუ ორი დღის მერე, მაგრამ ეს გადაცემა ეთერში გავიდა. ეს გააკეთა მაშინდელმა მენეჯმენტმა. ასე ხდება, როცა პიროვნულად იღებენ ადამიანები გადაწყვეტილებებს“ — გვიყვება საზოგადოებრივი მაუწყებლის „რეალური სივრცის“ მთავარი პროდიუსერი ქეთი კაპანაძე, რომელიც ამდენი წლის მერე კვლავ იბრძვის იმისთვის, რომ ხალხის ტელევიზიაში ხალხის საჭიროებები გაჟღერდეს.
2024 წლის 28 ნოემბერს საქართველოში დაწყებულ უწყვეტ საპროტესტო ტალღას მალევე მოჰყვა ამ პროცესში საზოგადოებრივი მაუწყებლის პასუხისმგებლობის საკითხის დაყენება. ერთ დღესაც, საზოგადოების გარკვეულმა ნაწილმა ონლაინ მედიებიდან თავი ამოვწიეთ და პირველ არხზე გადავრთეთ. აღმოჩნდა, რომ იმ ტელევიზიის ეთერში, რომელიც ჩვენი ხელფასებიდან ფინანსდება, რომელსაც კანონით აქვს დაკისრებული ვალდებულება, ხალხს ემსახუროს, ხალხის ხმა არ ისმის. რადგან რუსთაველიდან კოსტავამდე ხალხის ხმა არ აღწევდა, პროტესტის მონაწილეების დიდმა ნაწილმა მაუწყებლის შენობასთან გადაინაცვლა მოთხოვნით, გამოეყოთ სახალხო ეთერი, სადაც საზოგადოების აქტიური წევრები გააჟღერებდნენ საერთო მოთხოვნებს, ისაუბრებდნენ ამ პროტესტის მნიშვნელობასა და ევროკავშირში გაწევრების საჭიროებაზე. ეს უკანასკნელი საზოგადოებრივ მაუწყებელს ჩვენი ზეწოლის გარეშეც უნდა გაეკეთებინა იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ „მაუწყებლის შესახებ“ საქართველოს კანონის მე-16 მუხლში „შინაარსობრივი ვალდებულებები“ წერია: „საზოგადოებრივი მაუწყებელი ვალდებულია, უზრუნველყოს საქართველოს საგარეო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებების, მათ შორის, ჩრდილოატლანტიკური ხელშეკრულების ორგანიზაციაში (შემდგომ — ნატო) და ევროკავშირში ინტეგრაციის, პოპულარიზაცია“.
„საზოგადოებრივი მაუწყებლის დღის წესრიგს არ უნდა ქმნიდეს არცერთი პოლიტიკური ჯგუფი. ამას უნდა აკეთებდეს ხალხი. ეს არის ხალხის ტელევიზია და იმიტომ ვაფინანსებთ, რომ გვქონდეს დამოუკიდებელი მედია, რომელიც ჩვენს საჭიროებებს გააშუქებს. ახლა ვართ იმ მოცემულობაში, რომ პოლიტიკურ პარტიებს აქვთ თავიანთი ტელევიზიები, ერთ მხარესაც და მეორესაც, „ქართულ ოცნებასაც“ და ოპოზიციასაც, მაგრამ ხალხს არ აქვს. ხალხის ხმა, როგორც ასეთი, არსაიდან არ ისმის. ჩამოვყალიბდით ჯგუფი და შევქმენით პლატფორმა „მაყურებელი“, ვაკვირდებით საზოგადოებრივი მაუწყებლის საქმიანობას და ვცდილობთ, ხალხამდე მივიტანოთ ძირითადი მიგნებები და მარტივი ფორმით ვაჩვენოთ ტენდენციები. სულ იმას ამბობენ, მიუკერძოებლები და დამოუკიდებლები ვართო, ამიტომ სადღაც უნდა იდებოდეს ფაქტები, რეალურად როგორ მუშაობენ. ან რა მიუკერძოებლობაზეა საუბარი, როცა ბორდის თავმჯდომარე ვასილ მაღლაფერიძეა, „ქართული ოცნების“ პარტიის ყოფილი წევრი, რომელიც მოიყვანეს და, პირდაპირი გაგებით, დასვეს ამ თანამდებობაზე. ვერ იქნება ეს ადამიანი პოლიტიკური გავლენებისგან თავისუფალი. ვერც მისი მოყვანილი ჟურნალისტები იქნებიან თავისუფალი. საგულისხმოა ისიც, რომ საზმაუს ერთ-ერთი პრიორიტეტი უნდა იყოს სოციალური თემების გაშუქება, ამ დროს კი „რეალური სივრცე“ — ერთადერთი გადაცემა, რომელიც ამ თემებზე საუბრობდა — ზაფხულის მერე ტელეეთერში არ გასულა“, — გვეუბნება მედიის მკვლევარი მაგდა გუგულაშვილი.
2024 წლის 30 ნოემბერს, დიდი ზეწოლის შედეგად, საზოგადოებრივი მაუწყებლის ხელმძღვანელებმა პროტესტის მონაწილეებს საეთერო დრო გამოუყვეს. ამ დღეს ხალხის ტელევიზიის ეთერით რეალურად გაჟღერდა ხალხის ხმა. ეს ხმა ერთდროულად ჟღერდა ძალიან ბევრ ოჯახში და ამაზე მეტყველებს ამ ეთერის ისეთი მაღალი რეიტინგი, როგორიც ამ ტელევიზიას წლების განმავლობაში არ ჰქონია. ეს ხმა ისმოდა იმ ოჯახებშიც, რომლებშიც აქამდე მხოლოდ პროპაგანდისტული სამთავრობო მედიების მესიჯები ჟღერდებოდა. ხალხმა გადართო საზოგადოებრივ მაუწყებელზე და ეს ნიშნავს იმას, რომ უკლებლივ ყველას, მათ შორის, მთავრობისადმი ლოიალურად განწყობილ მოსახლეობასაც, სურს, ეგულებოდეს სივრცე, რომელიც დაცლილი იქნება პოლიტიკური ელიტებისგან და ორიენტირებული იქნება რიგითი მოქალაქეების საჭიროებებსა და ინტერესებზე. ამის მიუხედავად, პირველი არხის ხელმძღვანელებმა მოტყუებით ეს ხმა კვლავ წაართვეს საზოგადოებას. ახალი წლის დღეებში ჯერ შესვენება ითხოვეს, შემდეგ კი გაქრნენ. 9 იანვარს საზოგადოებრივი მაუწყებლის ოფიციალურ გვერდზე დაიდო განცხადება, სადაც ვკითხულობთ: „აქვე გვინდა, საზოგადოებას ვაცნობოთ, რომ 13 იანვრიდან საზოგადოებრივი მაუწყებელი განაახლებს პრაიმტაიმის ეთერს და იგი, როგორც ყოველთვის, დაეთმობა ყველა, მათ შორის სხვადასხვა პოზიციაზე მყოფ მხარეებს აზრის გამოთქმისა და დისკუსიისთვის“. პირობა არ შეასრულეს. მინდოდა, გამეგო, რა იყო ამის მიზეზი, თუმცა არხის გენერალურმა დირექტორმა თინათინ ბერძენიშვილმა არც ჩემს და არც სხვების ზარს არ უპასუხა.
„ამ სახალხო ეთერებმა არხის რეიტინგი საგრძნობლად აწია. თუმცა, რეიტინგის მიუხედავად, ამ ეთერზე უარს ამბობენ, სწორედ ეს აჩენს კითხვებს. რატომ? თუკი სიმართლეს ამბობენ, რომ ობიექტურები არიან, მაშინ რატომ ეშინიათ შინაარსიანი კონტექსტის? თუკი რაღაცის გამო არ უფრთხიან სიმართლეს და ობიექტურობას, მაშინ პირიქით, მადლობა უნდა გადაეხადათ, რომ მათი არხის რეიტინგი ავწიეთ ისე, რომ მათ შრომაც კი არ დასჭირვებიათ. იქით უნდა გვეხვეწებოდნენ, ეს ფორმატი გავაგრძელოთო. წარმოიდგინეთ, შრომა არ გიწევს, ისე კეთდება შენი გასაკეთებელი საქმე, ძალიან მაღალი ხელფასი გაქვს, რეიტინგი იწევს და შენ ამაზე უარს ამბობ? ესე იგი, რაღაც არის მათთვის ამ შინაარსში პრობლემური, ხომ ასეა? რაღაცას უფრთხიან“, — აღნიშნავს პროტესტის ერთ-ერთი აქტიური მონაწილე თათია დვალი.
„მაუწყებლის შესახებ“ კანონში ვკითხულობთ იმასაც, რომ საზოგადოებრივი მაუწყებელი ვალდებულია, „უზრუნველყოს აუდიტორიის დროული და ყოველმხრივი ინფორმირება საქართველოში, მის რეგიონებსა და მსოფლიოში მიმდინარე მნიშვნელოვანი მოვლენების შესახებ“. პირველი არხი არღვევს კანონით ნაკისრ ამ ვალდებულებასაც. „მაყურებლის“ პლატფორმაზე შესვლა და მისი ორი წუთით ჩამოსქროლვაც საკმარისია, დავინახოთ, როგორ მუშაობს საზოგადოებრივი მაუწყებელი. მაგალითად, 13 იანვარს აბუ-დაბიში „ქართული ოცნების“ დეპუტატების მოქალაქეზე თავდასხმა, რომლის კადრებიც დილით გავრცელდა, პირველმა არხმა მხოლოდ 18:00 საათიან „მოამბეში“ გააშუქა და ისიც ძალიან ფრაგმენტულად და ზედაპირულად. ასევე, 12 იანვარს — მაშინ, როცა რესტორან „ბაბილოსთან“ ხალხი მოსამართლეების კორპორაციული წვეულების პარალელურად საპროტესტო აქციას მართავდა, სადაც ადამიანები დააკავეს და წყლის ჭავლის მანქანები მიიყვანეს — პირველ არხზე გადიოდა ფილმი „დაუმორჩილებელი ანჟელიკა“. ასეთი უამრავი მაგალითია, რაც ცხადყოფს, რომ საზოგადოებრივი მაუწყებელი მოქალაქეების არც დროულ და არც მიუკერძოებელ ინფორმირებას არ უზრუნველყოფს.
თათია დვალი: „საზოგადოებრივი მაუწყებელი კანონმდებლობით არის ანგარიშვალდებული, აწარმოოს შინაარსიანი, ობიექტური ინფორმაცია. რასაც ის დღეს აკეთებს, არის საზოგადოების გახლეჩის ხელშეწყობა და სამთავრობო ნარატივის გაგრძელება. ეს ეთერი, რომელიც ლეგიტიმურად მოვიპოვეთ და შემდეგ არალეგიტიმურად წაგვართვეს, სწორედ იმის ჩვენების საშუალებას იძლეოდა, რომ, რეალურად, ორი მხარე არ არსებობს და რომ ყველას ერთი სულისკვეთება გვაქვს. შენც გიყვარს საქართველო? მეც მიყვარს საქართველო. შენც მშვიდობით გინდა ყოფნა? მეც მშვიდობით მინდა ყოფნა. შენც ამ ქვეყანაში გინდა ცხოვრება? მეც ამ ქვეყანაში მინდა ცხოვრება. ხალხს გვაქვს უფლება, მოვთხოვოთ საზოგადოებრივ მაუწყებელს, შეასრულოს კანონმდებლობით ნაკისრი ვალდებულებები. ამ დროს რას შვრება ის? მაშინ, როცა ტელევიზიის წინ არის უშუალოდ ამ ტელევიზიის მიმართ პროტესტი, როცა შენს შენობასთან ხალხი გთხოვს, რომ ელაპარაკო და გააშუქო, პირველ არხზე ვხედავთ ენდრიუ გარფილდს, რომელიც ქსელით კორპუსიდან კორპუსზე დახტის. მინიმუმ, კომიკურია ეს ამბავი. ყველა წლის „ადამიანი ობობა“ გვაჩვენეს უკვე“.
საზოგადოებრივი მაუწყებლის ოფიციალურ სტრატეგიებში წერია, რომ ის მიზნად ისახავს, დანერგოს მაღალი ჟურნალისტური სტანდარტები. მიუხედავად იმისა, რომ ჟურნალისტიკის ფაკულტეტზე არ მისწავლია, ვვარაუდობ, რომ არსად, არც ერთ საგანზე, არ ისწავლება მაღალი სტანდარტის მაგალითად ფილმებისა და კულინარიული გადაცემების გაშვება მაშინ, როცა ქვეყანაში პოლიციური რეჟიმია დამყარებული; როცა სცემენ და უსამართლოდ იჭერენ ჟურნალისტებსა და აქციის მონაწილეებს; როცა მმართველი პარტია მილიონობით ლარს ხარჯავს პროპაგანდისტულ მედიებსა და ტროლ-ბოტებზე, რათა არარსებულ რეალობაში აცხოვრონ მოქალაქეები. ნაკლებსავარაუდოა, მაღალი ჟურნალისტური სტანდარტის დამყარების პროცესში იყო, როცა შენი მაყურებელი შენსავე შენობასთან შენი მაუწყებლობის ხარისხს აპროტესტებს; როცა შენი ჟურნალისტი ერთი-ერთში იმეორებს პროპაგანდისტული მედიების ნარატივს და ამ მართლაც სახალხო პროტესტს „ორკესტრირებულსა“ და მართულს უწოდებს.
მაგდა გუგულაშვილი: „პირველი არხი „ქართული ოცნების“ პრიზმიდან აშუქებს ამბებს და ეწევა უფრო დავარცხნილ და ინტელექტუალურ პროპაგანდას, „იმედისგან“ და „Postv-სგან“ განსხვავებით. თუმცა, ყველა სამთავრობო არხის ნარატივი მაინც ერთი და იგივეა. მაკა ცინცაძე საერთოდ რესპონდენტს ეუბნება, ჩემთან ხარ სტუმრად, ჩემს სტუდიაშიო, და ამ არგუმენტით აჩუმებს. არ ვიცი, კერძო ტელევიზიებში რა ჰქონდა, მაგრამ საზოგადოებრივ მაუწყებელზე თავისი სტუდია ვერ ექნება. საერთოდ ვერ იაზრებს, რომ ჩვენ ვუხდით ხელფასს, ჩვენ ვართ მნიშვნელოვანი და არა — „ქართული ოცნება“. ზოგადად, სულ თავდაცვის პოზიციაში არიან. აბსოლუტური მიუღებლობა აქვთ კრიტიკის და რომ აკრიტიკებ, გვაბულინგებენო, ამბობენ. ეს ყველაფერი ზემოდან უნდა ჩამოიშალოს. ხელმძღვანელებმა უნდა დატოვონ თანამდებობები და ამის მერეც ხალხი უნდა იყოს კრიტიკული, არ უნდა მოვადუნოთ ყურადღება, რადგან ნებისმიერ მმართველ ძალას ექნება იმის ცდუნება, რომ საზოგადოებრივ მაუწყებელზე თავისი გავლენები დაამყაროს. ამის უფლება აღარ უნდა მივცეთ“.
საზოგადოებრივი მაუწყებლის 2023-2026 წლების ერთ-ერთ მიზნად „პიროვნებაზე ორიენტირებული და საზოგადოებისთვის ღირებული პროდუქტის შექმნაა“ დასახელებული, მთავარ ღირებულად კი — ადამიანი. საინტერესო იქნებოდა მათი პასუხის მოსმენა, რას გულისხმობენ, ერთი მხრივ, ღირებულებაში, ხოლო მეორე მხრივ, ადამიანში, თუმცა, როგორც უკვე გითხარით, პირველი არხის გენერალური დირექტორი ჩემს ზარს არ პასუხობს. ფაქტი ასეთია: როცა ბათუმში პოლიციამ საპროტესტო აქციაზე ათი ადამიანი მხოლოდ პლაკატების გაკვრის გამო დაიჭირა, როცა ადამიანის უფლებები და ღირსება პოლიციურმა რეჟიმმა ფეხქვეშ გათელა, პირველ არხზე გადიოდა მხატვრული ფილმი „დღე უკანასკნელი, დღე პირველი“. დანარჩენი თავად განსაჯეთ.
საზოგადოებრივი მაუწყებელი არა, მაგრამ მაღალი ჟურნალისტური სტანდარტის დამყარებას ხელს ის ადამიანები უწყობენ, რომლებიც უწყვეტად, ყოველდღე იკრიბებიან პირველი არხის შენობასთან და საერთო პროტესტის მოთხოვნებთან ერთად, რომ გათავისუფლდნენ რეჟიმის ტყვეები და დაინიშნოს ხელახალი არჩევნები, ითხოვენ ობიექტურ, მიუკერძოებელ მედიას, რადგან აცნობიერებენ ინფორმაციის ძალას პოლიტიკურ და სოციალურ პროცესებში.
თათია დვალი: „მე ვხედავ იმის პოტენციალს, რომ ოპოზიციური არხებისთვისაც, რომლებიც ყოველდღიურად მოდიან და გვაშუქებენ, შეიძლება საგულისხმო იყოს ჩვენი მოთხოვნები და კრიტიკა, რაც საზოგადოებრივი მაუწყებლის მიმართ გვაქვს. იმედი მაქვს, რომ ეს პროტესტი და ხმა, რაც პირველი არხის შენობასთან ისმის, იქნება ის რეცეპტი, რომელსაც ყველა მედიასაშუალება გაჰყვება და ყველა იგრძნობს ამ პასუხისმგებლობას. კი, დღეს ჩვენ საზოგადოებრივ მაუწყებელს ვთხოვთ ამ შინაარსს, ამ პასუხისმგებლობას, მაგრამ დარწმუნებული ვარ, ეს დღე დაუდგება ყველა იმ ტელევიზიას, რომელიც არასათანადო სიცხადითა და ობიექტურობით აშუქებს ქვეყანაში არსებულ მდგომარეობას“.
მაშინ, როცა ევროკავშირი ხაზგასმით აღნიშნავს საზოგადოებრივი ტელემაუწყებლის როლს დემოკრატიის განვითარების პროცესში და ამბობს, რომ ევროპამ უნდა დაიცვას თავისუფალი მედია, თუკი მას სურს, დაიცვას დემოკრატია, საქართველოში დღეს საზოგადოებრივი მაუწყებელი ხელს უწყობს პოლიციური რეჟიმის დამყარებას.
დავასრულებ იმით, რითაც დავიწყე. 1989 წლის 9 აპრილის ტრაგედიის მერე, როცა პირველი არხის შენობა გარშემორტყმული იყო რუსი ჯარისკაცებით, პირველი არხი ახერხებდა და რჩებოდა ხალხის სამსახურში, ახერხებდა და საუბრობდა თავისი ეთერით სისტემისთვის ყველაზე საშიშ თემაზე — დამოუკიდებლობაზე. 1989 წელს პირველი არხის შენობასთან სისტემის ხმა ისმოდა, შენობაში კი — ხალხის. 2025 წელს პირველი არხის შენობასთან ხალხის ხმა ისმის, შენობაში კი — სისტემის.
გამოყენებული წყაროები:
-
საქართველოს საკანონმდებლო მაცნე — საქართველოს კანონი მაუწყებლობის შესახებ
-
პირველი არხი — საზოგადოებრივი მაუწყებლის მიზნები და ღირებულებები
-
პლატფორმა „მაყურებელი“
-
EBU — EU underlines importance of PSM's contribution to democracy
სტატიის ავტორი: ინგა ღოღობერიძე
რესპონდენტები: „რეალური სივრცის“ პროდიუსერი ქეთი კაპანაძე, მედიის მკვლევარი მაგდა გუგულაშვილი, პროტესტის მონაწილე თათია დვალი.
მთავარი სურათი: DALL·E
♦ სტატია მომზადებულია Urgent Action Fund-ის ფინანსური მხარდაჭერით
