მკვლევრების ლელა ჯავახიშვილისა და ნათია უბილავას მიერ „ფემეას“ პროექტის „საქართველოს უახლოესი ისტორიის ფემინისტური განზომილება: აფხაზეთის ომის შედეგად დევნილი ქალების თვალით დანახული ისტორია“ ფარგლებში ჩატარებული კვლევის მნიშვნელოვანი მიგნებები დევნილი ქალების ომის შემდგომ ცხოვრებასა და გამოცდილებებს უკავშირდება. ცხადია, არავის აქვს იმის ილუზია, რომ ომის დასრულება მისგან გამოწვეული მძიმე რეალობის დასრულებას ნიშნავს. ომი სამუდამო დაღს ასვამს ადამიანებს, რომლებსაც ამის გამოცდილება აქვთ. უმძიმესი იყო ომის შემდეგ ცხოვრების გაგრძელება თუ ხელახლა დაწყება დევნილი ქალებისთვისაც.
► იხილეთ აგრეთვე: დევნილი ქალები ომამდე და ომის დროს: ტკივილი, ბრძოლა და გადარჩენა
თავად დევნილის სტატუსი ქალებისთვის უკვე დიდ დაბრკოლებას წარმოადგენდა. კვლევის მონაწილეები იხსენებენ, რომ დევნილის სტატუსის მქონე გოგოებსა და ქალებს დიდი წნეხის ქვეშ უწევდათ ყოფნა. საუბარია ისეთ მძიმე წნეხზე, რომ ზოგმა ამას ვერ გაუძლო და სიცოცხლე თვითმკვლელობით დაასრულა. სიტყვა „დევნილი“, რომლის სინონიმადაც ხშირად არასწორად „ლტოლვილს“ იყენებდნენ, უარყოფით და დამამცირებელ შინაარსს ატარებდა. დევნილის სტატუსის გამო გოგოები სკოლებში ბულინგის მსხვერპლნი ხდებოდნენ, ხოლო ცალკეულ შემთხვევაში ეს სტატუსი მათი დაქორწინების შემაფერხებელ ფაქტორადაც კი იქცა. დროთა განმავლობაში, განსაკუთრებით 2008 წლის აგვისტოს ომის შემდეგ, საზოგადოების დამოკიდებულება შეიცვალა და დევნილმა ქალებმაც ახალ გარემოში ადაპტაცია და რეალიზება დაიწყეს.
„ძალიან რთული იყო. კურსელები ყველა დევნილი იყო თითქმის და ყველა ერთნი ვიყავით, მაგრამ ლტოლვილები ვიყავით ზოგადად, საწყლები და საცოდავები, ეგ იყო. ფეხშიშველიც მივლია ბევრჯერ. მუხლებამდე თოვლი ყოფილა და მივდიოდი „ბალეტკებით“. ხალხი იცინოდა, ნახე, ამ გიჟს რა აცვიაო“ (50 წლის, გალიდან, ცხოვრობს თბილისში).
ისედაც მძიმე ემოციურ მდგომარეობას ფინანსური სიდუხჭირეც ემატებოდა. ახალგაზრდა გოგოებს ოჯახში საკვების მიტანის პასუხისმგებლობა დაეკისრათ. ეს იყო სიღარიბესთან მუდმივი ბრძოლის პროცესი, რა დროსაც მათ საათობით უწევდათ პურის რიგში დგომა.
„იყო მომენტი, პური მოვიპარე. სტიპენდიის ფული მქონდა, ჯგუფელი ვიყავი, ხელით ვარიგებდით ფულს, 5-ს გვეძლეოდა სტიპენდია, ჩემი სტიპენდიით ვალი გავისტუმრე და პურის ფული არ დამრჩა. მეთქი ვიყიდი და მერე ვეტყვი კურსელებს, მასესხონ. შევედი მაღაზიაში, ვიყიდე და რომ მივეცი ეს კუპონები, ვნახე, მეტი დამიბრუნა. როგორ მოვკურცხლე, არ ვიცი, ეს იყო სასწაული“ (50 წლის, გალიდან, ცხოვრობს თბილისში).
ქალებისთვის უდიდესი გამოწვევა იყო ჯერ საომარი მოქმედებების დროს შვილების გადარჩენა, შემდეგ კი მათი დაცვა სიღარიბისა და იმ მძიმე რეალობისგან, რომელიც ომმა მოიტანა. იქიდან გამომდინარე, რომ ეკონომიკურ საკითხებთან დაკავშირებული პასუხისმგებლობების აღებაც ქალებს მოუწიათ, მათ აფხაზეთის დატოვებისთანავე დაიწყეს იმაზე ფიქრი, თუ როგორ უნდა ერჩინათ შვილები და სად უნდა ემუშავათ. ხშირად მუშაობის პროცესი მათთვის დამამცირებელი იყო, რადგან, მაგალითად, ბაზარში მუშაობისას დევნილის სტატუსის გამო სხვა ქალები ირონიულად უყურებდნენ. ბევრი სამუშაოდ საზღვარგარეთ წავიდა, რაც დამატებით სირთულეებთან იყო დაკავშირებული და ასევე მათ ჯანმრთელობაზეც უარყოფითად აისახებოდა. თუმცა, არსებული რეალობა ქალებს სხვა გზას არ უტოვებდა. დაუღალავი ფიზიკური შრომა საკმარისი არ იყო იმისთვის, რომ დედებს შვილები ერჩინათ, ამიტომ საზღვარგარეთ წასვლა მათთვის ერთადერთ გამოსავლად რჩებოდა.
„40 დღის იყო ჩემი შვილი რომ წავედი და ვმუშაობდი, საჭმელსაც ვაკეთებდი, ვალაგებდი. რაღაც მინდოდა შვილისთვის გამეკეთებინა. მერე ემიგრაციაში წავედი, დაამთავრა სკოლა ჩემმა შვილმა. მაშინ მეორე ბიჭი არ მყავდა. რაც შემეძლო, გავაკეთე, ჩემ შვილს მომავალი მივეცი. თურქეთში ვმუშაობდი წლები, ოთხ წელიწად-ნახევარი თითქმის არ გადმოვსულვარ, არალეგალად ვმუშაობდი“ (48 წლის, ოჩამჩირიდან, ცხოვრობს ბათუმში).
როგორც კვლევის მონაწილეები აღნიშნავენ, სამუშაოდ ძირითადად მაინც რუსეთში მიდიოდნენ, ერთი მხრივ, ენის ბარიერის არარსებობის გამო, რაც მათ იქ ყოფნას და მუშაობას გაამარტივებდა, და, მეორე მხრივ, რუსეთის სხვადასხვა ქალაქში მათ უკვე ჰყავდათ ნათესავები თუ ახლობლები, რომლებიც საჭიროების შემთხვევაში დაეხმარებოდნენ.
საქართველოში დარჩენილმა ქალებმა სხვადასხვა ხელობა და პროფესია შეისწავლეს, დასაქმდნენ და საკუთარი შემოსავალიც გაუჩნდათ. წამოიწყეს მცირე ბიზნეს საქმიანობაც, რაც ზოგისთვის წარმატებული, ზოგისთვის კი უშედეგო აღმოჩნდა. ბუნებრივია, განსაკუთრებით მძიმე იყო მარტოხელა დედებისა და იმ ქალების მდგომარეობა, რომლებმაც ომის დროს სექსუალური ძალადობა განიცადეს. ზოგადად, დევნილობამ გავლენა მოახდინა ოჯახში გენდერული როლების გადანაწილებაზეც და, როგორც რესპონდენტების ისტორიებით ჩანს, ქალები ოჯახებში მთავარი მარჩენალი და გადაწყვეტილებების მიმღები პირები გახდნენ.
აფხაზეთის დატოვების შემდეგ დევნილ ქალებს მნიშვნელოვანი დახმარება გაუწიეს ნათესავებმა, რომლებიც მათ თავიანთ სახლებში იფარებდნენ. ამის მიუხედავად, ის პერიოდი, როცა სხვებთან ცხოვრობდნენ, ბევრისთვის საკმაოდ უარყოფით ემოციებთან ასოცირდება.
„დედაჩემი იმერელია და იმერეთში და თბილისში ჰყავდა ნათესავები. დეიდასთან ქუთაისში ვიცხოვრეთ იანვრის ბოლომდე. იმ პერიოდის შემდეგ ქუთაისი არ მიყვარს, რადგან იძულებით მომიწია იქ ყოფნა და არ იყო ეს ჩემი არჩევანი“ (48 წლის, სოხუმიდან, ცხოვრობს თბილისში).
იყო ბევრი ისეთი შემთხვევაც, როცა დევნილებს სრულიად უცხო ადამიანები ეხმარებოდნენ. სერთო საცხოვრებელში მათთვის ზოგს ტანსაცმელი მოჰქონდა, ზოგს საკვები თუ საყოფაცხოვრებო ნივთები. რაც შეეხება სახელმწიფოს მხრიდან აღმოჩენილ დახმარებას, რაც მათი პირდაპირი პასუხისმგებლობა იყო, რესპონდენტებს არაერთგვაროვანი გამოცდილებები აქვთ. სახელმწიფო სტრუქტურებისთვის დახმარების მიღების თხოვნა ზოგს დაუკმაყოფილდა, ზოგს — არა. კვლევის მონაწილეთა ნაწილი აღნიშნავს, რომ სახელმწიფოს მხრიდან დახმარება არ იყო საკმარისი. უფრო მეტიც, ხშირად ეს დევნილი ქალებისთვის დამამცირებელიც კი იყო.
„სახელმწიფო დახმარება იყო, მაგრამ მიზერული, მაგით ვერ იცხოვრებდი ადამიანი“ (60 წლის, გულრიფშიდან, ცხოვრობს ქუთაისში).
საინტერესოა ისიც, რომ სახელმწიფოსთან კომუნიკაციის ეტაპზეც, ქალებს მუდმივად ხვდებოდათ ის საფრთხეები, რომლებიც მათი სქესით იყო განპირობებული.
„პირველი, რაც გავაკეთე, მივედი თავდაცვის მინისტრთან, რუსულენოვანი კაცი იყო და დავუწერე განცხადება, სამხედრო დასახლება იყო თბილისში და რუსულად დავწერე, ბინით უზრუნველმყავით დროებით და პირობას ვდებ, რომ თუ იქნება დაბრუნება, პირველი გადავლახავ ენგურს ჩემი შვილებიანად-მეთქი. წაიკითხა, დამიძახა, კითხვები დამისვა და თუ საშუალება იქნება, ვნახოთო. დავდიოდი, შტაბში ვიღაც კაცებთან მივდიოდი, მუშტრის თვალით მიყურებდნენ ამ ბინის მაძებარ ქალს და ერთმა მითხრა, თუ დავმეგობრდებით, შემიძლია ბინის მოძებნაში დაგეხმაროთო“ (60 წლის, სოხუმიდან, ცხოვრობს წყალტუბოში).
ერთ-ერთ ყველაზე მძიმე გამოწვევად დევნილი ქალებისთვის ბინის მოძიება იქცა. თავიდან ბევრი ნათესავთან ცხოვრობდა, ბევრიც კი — საერთო საცხოვრებელში, თუმცა აქ ცხოვრება მძიმე პირობებში უწევდათ, პირადი სივრცის გარეშე. იყვნენ ისეთებიც, ვინც სახელმწიფოსგან მიიღეს ბინა, თუმცა ბევრი ოჯახი 32 წლის შემდეგაც ბინის მიღების მოლოდინის რეჟიმშია და კვლავ საერთო საცხოვრებელში რჩება. აქ მნიშვნელოვანია ის, რომ ფართი, სადაც ისინი წლებია ცხოვრობენ, გაფორმებული არ აქვთ. სწორედ ამის გამო, არის გამოსახლების შემთხვევები, რაც დევნილ ქალებს დამატებით მატერიალურ თუ ემოციურ ზიანს აყენებს. მიუხედავად იმისა, რომ დევნილი ქალები უცხო ადამიანების მხრიდან მხარდაჭერის არაერთ მაგალითს იხსენებენ, იყო თაღლითობის შემთხვევებიც.
„წლების შემდეგ მშობლები წავიდნენ რუსეთში და ბინისთვის გარკვეული თანხა მოიძიეს. რომ უნდა გვეყიდა ბინა, დედამ თქვა, მოდი, დავამატოთ და უკეთესი ვიყიდოთო. ახლა ვიგირაოთ ერთი წელიო და ვიგირავეთ, აღმოჩნდა, რომ ვიღაც თაღლითმა იქირავა და მოგვაგირავა. მაშინ იყო მეექვსე განყოფილება და იქ ნაცნობების ჩარევით ეს თანხა დავიბრუნეთ 100-100 დოლარად. მერე მახსოვს კომპაქტურად ჩასახლებულები რომ იყვნენ, იქ აიღეს ერთი ოთახი“ (44 წლის, გალიდან, ცხოვრობს თბილისში).
ომის პერიოდის გახსენება დევნილი ქალებისთვის დღემდე ძალიან მტკივნეულია. მიუხედავად იმისა, რომ მას მერე 32 წელი გავიდა, ომისგან გამოწვეული შიშები ბევრს დღემდე არ განელებია. კვლევის მონაწილეები ღიად საუბრობენ იარაღის ხმის შიშსა და მისგან გამოწვეულ ბუშტის გახეთქვის, მანქანის ძრავის და სხვა უწყინარი ხმების ფობიებზე. ნაწილი, პირიქით, აცხადებს, რომ გამოცდილმა ტკივილმა ისინი უფრო გააძლიერა და აღარაფრის შიში აღარ აქვთ.
„ძლიერი ადამიანი ვარ იმ მხრივ, რომ შეიძლება ზოგს რაღაცის ეშინოდეს და მე ელემენტარული რაღაცის შიში არ მაქვს. ის შიში, რაც მქონდა, თუნდაც აფხაზებს რომ ვხედავდით, იმან გამაძლიერა. ომი არ ყოფილიყო და არ მინდა ისეთი ძლიერიც ვიყო, მაგრამ რაღაც მაინც ილექება. ის შიში რომ გაქვს, გაძლიერებს“ (43 წლის, გალიდან, ცხოვრობს თბილისში).
ვისაც დევნილობა და სოციალური სტიგმის გადატანა გარდატეხის ასაკში მოუწია, მათთვის ეს გამოცდილება განსაკუთრებით მძიმე აღმოჩნდა.
„მერე მძიმე გამოცდილება იყო ზუგდიდში იმდენად არა, რამდენადაც თბილისში, როცა გესმოდა სულ ლანძღვა, ლტოლვილები ჩამოვიდნენო და სულ თითით საჩვენებელი, დასაცინი იყავი. ერთი მეგობარი მყავდა, მაგასთან ვიყავი ერთხელ მისული წლების მერე, ლტოლვილებზე თითით მითითება გრძელდებოდა 2008 წლამდე, მოვიდა ვიღაც მისი ნაცნობი გოგო. როგორც აღმოჩნდა, ბავშვები დაჰყავდათ ბაღში ერთად, თუ სკოლაში. ლაპარაკობდნენ სკოლებზე და ეს გოგო უცებ ამბობს, მე ამ სკოლაში ბავშვს ვერ მივიყვან, ლტოლვილებს დაჰყავთ მანდ ბავშვებიო. ვითომ ცუდი „პონტი“ იყო, ლტოლვილებთან ჩემი ბავშვი არ გაიზრდებაო“ (47 წლის, გალიდან, ცხოვრობს თბილისში).
ნებისმიერ შემთხვევაში, ომის შემდგომი პერიოდის რეფლექსია აჩვენებს, რომ ომმა დევნილი ქალების დღევანდელ ცხოვრებასა თუ პიროვნულ განვითარებაზე მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია. მით უფრო, როცა სახელმწიფოს მხრიდან არანაირი ფსიქოლოგიური მხარდაჭერა არ მიუღიათ.
„ფსიქოლოგიურად იმოქმედა, მერე ცხოვრების მიზანი შეცვალა. გინდა-არ გინდა, რაღაც ისე უნდა გააკეთო, რომ გაიტანო თავი. ყველაზე მეტად ფსიქოლოგიური გვერდზე დგომა, დახმარება გვჭირდება, მე ახლაც მჭირდება“ (48 წლის, ოჩამჩირიდან, ცხოვრობს ბათუმში).
აფხაზეთის ომზე საუბრისას, კვლევის მონაწილეები, არც ომზე პასუხისმგებელ მხარეებზე ლაპარაკს ერიდებიან. დღევანდელი გადმოსახედიდან, ისინი უკვე დარწმუნებული არიან, რომ მთავარი დამნაშავე რუსეთია და აფხაზებისთვის არავის არაფერი უკითხავთ.
„რუსეთმა დაგვღუპა... აფხაზეთში რომ გადავდივარ შთაბეჭდილება მქონდა, რომ რუსეთმა წაგვართვა, ახლაც ხიდს რომ გადავალ, რუსები „კამანდობენ“ და ამათ [აფხაზებს] არავინ ეკითხება. შეიძლება ზოგი აფხაზი გულში ნანობენ, მაგრამ მოკვდებიან და არ იტყვიან. ჩვენ გვერჩოდა რუსეთი, ისეთი მხარეა, უნდოდა პუტინს და წაიღო“ (43 წლის, გალიდან, ცხოვრობს თბილისში).
არიან ისეთებიც, რომლებიც ამ პროცესში პასუხისმგებლობას ქართულ მხარესაც აკისრებენ.
„მარტო რუსები არ იყვნენ, ქართველებიც ძაან ბევრი იყო ჩარეული, გაყიდვაც იყო. რუსების უკან ჩვენებიც იდგენენ, პოლიტიკას რომ გადავხედოთ, ვნახავთ. მარტო რუსეთი ვერაფერს გააკეთებს, თუ შიგნიდან კარს არ გატეხავ“ (48 წლის, ოჩამჩირიდან, ცხოვრობს ბათუმში).
მცირე ნაწილი კი ომის დაწყებაში აფხაზების ბრალეულობასაც ხედავს, რაც მათ მიმართ დღემდე უარყოფითად განაწყობს. თუმცა, მთავარ დამნაშავედ ძირითად ნაწილს მაინც რუსეთი მიაჩნია.
ის საკვანძო საკითხი, რომელიც დევნილი ქალების მოსაზრებებს აერთიანებს, აფხაზეთში დაბრუნების იმედები და მოლოდინებია. ზოგი უფრო ოპტიმისტურად უყურებს ამ საკითხის, ზოგი — ნაკლებად, თუმცა უდიდესი სურვილი თუ ოცნება, დაუბრუნდნენ ადგილს, რომელიც, მათი თქმით ის „ზღაპრული მოგონებაა, რომელზეც წიგნის დაწერაც შეიძლება“, დღემდე მათი მამოძრავებელი ძალაა.
სტატიის ავტორი: ინგა ღოღობერიძე
♦ სტატია მომზადებულია ფონდის „ქალთა ფონდი საქართველოში“ ფინანსური მხარდაჭერით
