2024 թվականի նոյեմբերի 28-ից հետո Վրաստանում բողոքի ալիքը չի դադարում և ամեն օր կերպարանափոխվում, նոր տեսք է սքտանում։ Ցոյցի մասնակիցների նկատմամբ իրավապահների ապօրինի գործողությունները, երիտասարդներին ծեծի ենթարկելն ու ձերբակալելը, փողոցից մարդկանց առևանգելը, տները խուզարկելը ոչ թե վախ ու հիասթափություն է ստեղծում, այլ հասարակության աննախադեպ համախմբվածություն՝ ուսուցիչների, տատիկների, պապիկների, մայրերի, հայրերի, ՏՏ մասնագետների, արվեստագետների, նորաձևության ոլորտի ներկայացուցիչների, գուրուների, իմերելիների, մեգրելների, Ռաճայի ներկայացուցիչների և այլ խմբերի երթերը ընդգրկեցին ամբողջ քաղաքը։ Գիշերային ակցիաները փոխարինվեցին ցերեկային ակցիաներով։
Ի՞նչ է պահանջում ժողովուրդը, — անցկացնել նոր ընտրություններ, ապօրինի ձերբակալված անձանց ազատ արձակել:
Պահանջների երկրորդ կետի հետ կապված հարցեր չկան։ Ներկայումս անօրինական և քաղաքական կալանքի տակ գտնվող երիտասարդների ազատ արձակումը բոլորիս թիվ մեկ առաջնահերթությունն է։
Ինչ վերաբերում է նոր ընտրություններին, ապա դրա շուրջ բազմաթիվ հարցեր են ծագում։ Հասկանալու համար, թե ինչու են հանրահավաքի մասնակիցները պահանջում վերընտրություններ և ինչպես է դա ազդում ներկա քաղաքական իրականության վրա, ես զրուցել եմ հանրահավաքի քսանից ավելի մասնակիցների հետ։ Նրանք նոր ընտրությունների պահանջը բացատրում են երկու ամսաթվով և, համապատասխանաբար, երկու իրադարձությամբ.
- Հոկտեմբերի 26 — կեղծված ընտրություններ
- Նոյեմբերի 28 — Իրակլի Կոբախիձեի հայտարարությունը Եվրամիությանն անդամակցելու երկրի բանակցությունների դադարեցման վերաբերյալ
«Եթե միայն հոկտեմբերի 26-ի ընտրությունները չկեղծեին ու իսկապես հաղթեին, նոյեմբերի 28-ին Կոբախիձեի հայտարարությունը, թե Վրաստանը դադարեցնում է Եվրամիությանն անդամակցելու հարցը, երկիրը հանում է սահմանադրական շրջանակից։ Նրանց ոչ ոք նման որոշում կայացնելու այս մանդատը չի տվել, այդ թվում՝ իրենց համակիրներն ու ընտրողները, ովքեր հավատում էին, որ իրենք արժանապատվորեն գնում են դեպի Եվրոպա։ Այս մարդկանց էլ խաբեցին։ Երբ իշխանությունը դուրս է գալիս սահմանադրական շրջանակներից ու նման որոշում է կայացնում, բնականաբար, կասկածի տակ է դրվում նրա լեգիտիմության հարցը», — ասում է ցուցարար Քեթան, ով արդեն 23-րդ օրն է կանգնած է Ռուսթավելի պողոտայում:
Չնայած այն հանգամանքին, որ ապօրինի իշխանության նկատմամբ քաղաքացիների զայրույթը շատ ուժեղ է, հարցված ակտիվիստների գրեթե մեծամասնությունը նշում է, որ նոր ընտրություններն այլընտրանք չունի, և իրենք թույլ չեն տալիս այլ սցենար, բացի այն, որ իշխանությունը փոխվում է ընտրությունների միջոցով։ Նրանց գնահատմամբ՝ սա ամենակարեւոր քաղաքական իրադարձությունն է և միակ ճիշտ ճանապարհը ժողովրդավարական պետություն դառնալու գործընթացում։
«Ես ուզում եմ, որ այս երկրում ընտրությունների միջոցով իշխանությունը փոխվի երկրորդ անգամ։ Սա ժողովրդավարության նախապայմաններից մեկն է։ Այսպես մենք կմոտենանք Եվրամիությանը։ Հեղափոխություններից հետո երկրները նրանց համար ավելի քիչ վստահելի են։ Այդ պատճառով համար ես ուզում եմ նոր ընտրություններ՝ ամրապնդել ժողովրդավարությունը, մեծացնել Եվրամիությանը մերձենալու հնարավորությունները», — ասում է ցույցի մասնակից Քրիստին։
Նոր ընտրություններ անպայման կանցկացվեն: Սրանում վստահ են ցույցերի մասնակիցները, սակայն գիտակցում են նաև, որ մենք բավականին ծանր իրավական պայմաններում ենք, ունենք ոչ լեգիտիմ իշխանություն, և հետևաբար արդար միջավայրում ընտրությունների անցկացումը հեշտ չի լինի, բայց միանգամայն հնարավոր են համարում։ Հանրահավաքի մասնակիցներն առաջին հերթին հույս ունեն հոկտեմբերի 26-ին ստացած փորձի վրա, որը, ինչպես ասում են, անպայման կվերածեն գիտելիքի, որը մեզ կպաշտպանի ընտրությունների կեղծումից։
«Մենք պետք է պատրաստ լինենք ամեն ինչի, և այստեղ նկատի ունեմ նաև ընդդիմության պատրաստակամությունը։ Նրանք պետք է բացահայտեն բոլոր հնարավոր ռիսկերը և հոգ տանեն կանխարգելման ուղիների մասին։ Պետք է հաշվի առնել յուրաքանչյուր քայլ, որ կարող է անել «Վրացական երազանքը»: Այլևս որպես պատասխան չենք ընդունի այն, որ իրենք չէին կարծում, որ դա տեղի կունենա կամ նախապես չէին կարող ասել, քանի որ ժողովրդի մեջ նիհիլիզմ կսրեին։ Սա արդեն լսել ենք։ Վերընտրությունները հույս են, բայց բացարձակապես ողջ հասարակությունը պետք է մոբիլիզացվի, տեղեկացված լինի, հնարավորինս կազմակերպվի, որպեսզի դրանք լինեն ազատ ընտրություններ», — ասում է Նանուկան, ով առաջին օրերից ակտիվորեն մասնակցում է բողոքի ակցիաներին։
Մեզ հետ զրույցում սահմանադրագետ Վախուշտի Մենաբդեն առանձնացնում է մի քանի փոփոխություններ, որոնք անհրաժեշտ են ընտրություններն արդար պայմաններում անցկացնելու համար.
- Առաջինն ընտրական վարչակազմի փոփոխությունն է, որտեղ «Վրացական երազանքի» կողմից վերահսկողությունը լիովին առկա է։ «Այն պետք է համալրվի նոր օրենքով, և այս օրենքը պետք է հիմնված լինի կոնսենսուսի վրա»։ Կան բազմաթիվ մոդելներ և բազմաթիվ զեկույցներ են գրվել, թե ինչպես կարելի է դա լուծել: Գլխավորը պայմանավորվելն է, այլապես դժվար չէ լուծել, վարչակազմն այնպես համալրել, որ չծառայի ոչ մի քաղաքական ուժի շահերին»։
- Երկրորդ՝ ուժային կառույցների, դատախազության և պետական անվտանգության ծառայության (ՊԱԾ) ղեկավարների և նրանց տեղակալների փոփոխությունը։ «Այս մարմինները մեծ աշխատանք են կատարում վրացական երազանքի համար։ Դատախազությունը՝ աչք փակելով հանցագործության վրա, իսկ ՊԱԾ-ը՝ ուղղակիորեն միջամտելով ընտրական գործընթացներին, այդ թվում՝ ահաբեկելով քաղաքացիներին ։ Այդ մարմինները պետք է ազատվեն քաղաքական ճնշումներից։ Լավագույն դեպքում դատարանն էլ պետք է ազատ արձակվի, թեև դա այդքան հեշտ չի արվի ու մինչեւ ընտրությունները չի հասնի, իսկ փոխելը հեշտ է»։
- Երրորդը ժամանակավոր կառավարության ստեղծումն է։ «Ընտրությունները պետք է անցկացնի ժամանակավոր կառավարությունը, որը կլինի տեխնիկական։ Արդյունքում կկորի այն վարչական ռեսուրսը, որն այսօր ունի «Վրացական երազանքը», որը հավասար պայմաններում ընտրություններ անցկացնելու կարևոր նախապայման է»։
- Չորրորդ՝ ընտրական շեմի իջեցում. «Բնական պատնեշը լավագույն լուծումն է, սակայն, եթե դա չհաջողվի, ապա ընդունելի կլինի, եթե քաղաքական կուսակցությունները պայմանավորվեն դրա շուրջ, օրինակ, լավ կլինի նույնիսկ արգելքը իջեցնել մինչև 2-3 տոկոս։ Արդյունքում ավելի քիչ ձայներ կկորցնեն»:
«Այս չորս քայլերը, ի վերջո, չեն զրոյացնի վրացական երազանքի գործիքները, բայց դրանք այնքան կնվազեցվեն, որ այլևս չեն կարողանա շահարկել ընտրությունների մասշտաբները, որպեսզի ընտրություններն ավարտվեն այնպիսի արդյունքով, որը չի արտացոլի մեր՝ վրաց հասարակության տրամադրությունները», — նշում է Վախուշտի Մենաբդեն։
«iFact» հետաքննող լրագրողների միության լրագրող Էթո Միդելաշվիլին խոսել է նոր ընտրությունները տեխնիկապես անցկացնելու հնարավորության մասին։ Նա կիսվել է iFact-ի հետաքննության արդյունքներով, թե ինչպես են ստուգման մեքենաներն օգտագործվել կարուսելներ ստեղծելու համար: Սրա հիմնական պատճառն այն էր, որ այդ մեքենաները ունեին միայն նույնականացման քարտեր կարդալու գործառույթ, մինչդեռ ընտրողների ստուգումը դեռ վստահված էր մեքենաների մոտ նստած հանձնաժողովի անդամներին, որոնք իշխող կուսակցության շահերի կրողներն էին։
«Եթե այդ մեքենաները նույնիսկ անձնագրային տվյալները «կարդալու» գործառույթ ունենային, մենք ավելի պաշտպանված կլինեինք այն կեղծիքից, որը նկատվեց ընտրությունների օրը։ Սա միանգամայն հնարավոր է դիտարկել ու փոխել նոր ընտրությունների ժամանակ։ Ինչպես պարզաբանել են ծրագրավորողները, այս սարքերին կարելի է ավելացնել անձնագրի տվյալները տեսնելու գործառույթը, ուստի նոր սարքեր գնելու կարիք չկա։ Այո՛, անկասկած անելիքներ կլինեն, և ռեսուրսներ կպահանջվեն նաև այս փոփոխության համար, բայց դա այնքան էլ դժվար չի լինի։ Իսկ թե ինչու ի սկզբանե մատնահետքով կամ դեմքի ճանաչման սարքեր չենք գնել, ԿԸՀ-ից պատասխանում են, որ դա կապված է մեծ գումարների հետ։ Սակայն միանշանակ հնարավոր է, որ սարքը ունենա գոնե անձնագրային տվյալները «կարդալու» գործառույթ, և դա հաստատում են ծրագրավորողները։ Գլխավորը ցանկությունն է», — ասում է «iFact»-ի լրագրող Էթո Միդելաշվիլին։
«Արդար ընտրությունների և ժողովրդավարության միջազգային հասարակության» (ISFED) իրավաբան Թաթիա Կինկլաձեն վերընտրության գործընթացում կարևոր խոչընդոտ է համարում իշխող կուսակցության կողմից ընդունված բոլոր օրենքներն ու օրենսդրական փոփոխությունները, որոնք, ինչպես նա նշում է, խախտում են. մարդու իրավունքներն ու արժանապատվությունը և որոնք ստեղծվել են հատուկ հոկտեմբերի 26-ի ընտրությունների համար։ Կարևոր փոփոխություններից էր տեղամասային ընտրական հանձնաժողովի անդամների գործառույթների վերաբաշխման վիճակահանությունը, որն իրականացվել էր ընտրություններից մեկ շաբաթ առաջ կատարված փոփոխությունների արդյունքում։ Մինչ այժմ դա տեղի էր ունենում ընտրությունների օրը։ Այս փոփոխությամբ հանձնաժողովի անդամների վրա ստեղծվեց մի տեսակ ճնշման մեխանիզմ, որն էապես խոչընդոտում է հավասար ու արդար ընտրությունների անցկացմանը։ ISFED-ի իրավաբանի կարծիքով՝ արդար ընտրություններ անցկացնելու համար նման օրենսդրական փոփոխությունները պետք է վերադարձվեն իրենց սկզբնական տեսքին։ Նա նաև ընդգծեց այս գործընթացում դիտորդների կարևորությունն ու անհրաժեշտությունը։
«Այս տարի որպես դիտորդ գրանցվել են բազմաթիվ քաղաքացիներ, սակայն խախտումների դինամիկան և վերահսկողական մեխանիզմի սխեման, որը մշակվել է մինչև ընտրությունները, ընտրատեղամասերում ստեղծել է անվերահսկելի միջավայր։ Խախտումները հայտնաբերելուց հետո բազմաթիվ դիտորդներ հեռացվել են տարածքից կամ սահմանափակվել նրանց դիտորդական իրավունքը։ Այնքան շատ էին խախտումները, որ մենք այլևս ռեսուրս չունեինք կենտրոնական գրասենյակի բոլոր դիտորդների հետ խորհրդակցելու։ Այնուամենայնիվ, մենք նույնպես շատ բան սովորեցինք այս գործընթացներում։ Մենք հասկանում ենք, թե որտեղ են մեր խնդիրները և գիտենք, թե ինչպես դրանք շտկել: Մենք արդեն գիտենք, որ դիտորդները կարող են տարբեր կերպ բաշխվել եւ կարող ենք մեծ թվով ուղարկել այն տարածքները, որտեղ հատկապես շատ խնդիրներ ու խախտումներ են նկատվել»։
Ամփոփելով՝ քաղաքացիներին արդար պայմաններում նոր ընտրություններ անցկացնելու համար անհրաժեշտ են հետևյալ քայլերը՝ ԿԸՀ-ն ընտրական գործընթացից հեռացնելը կամ հիմնովին փոխելը և նոր կարգով համալրելը, դատախազության և ՍՈՒՀ-ի ղեկավարների փոփոխությունը. Տեխնիկական ժամանակավոր կառավարության ստեղծում, միջազգային կազմակերպությունների ակտիվ ներգրավում, ընտրական պատնեշի նվազեցում, դիտորդների ավելի լավ մոբիլիզացում և ճիշտ բաշխում: Չնայած այն հանգամանքին, որ բոլորը հասկանում են ներկա քաղաքական և իրավական փակուղում վերընտրությունների անցկացման դժվարությունը, փաստն այն է, որ ակցիայի մասնակիցների համար ընտրությունները միակ լուծումն են, որն այլընտրանք չունի։
«Միամտություն կարող է լինել ավտորիտար հատկանիշներ ունեցող երկրում ընտրություններ անցկացնելու ցանկությունը, սակայն կենսական նշանակություն ունի, որ երկիրը վերադառնա ժողովրդավարական կանոններին, տեղավորվի սահմանադրական շրջանակներում։ Չեմ կարծում, որ հեղափոխությունը, ընդվզումն ու տապալումը լուծում են լինելու. Նոր ընտրությունները պետք է անցկացվեն ԿԸՀ-ի և ՍՈՒՀ-ի լուծարմամբ/վերակազմակերպմամբ։ Այս ընտրությունների ժամանակ մենք շատ բան սովորեցինք, այդ թվում՝ ես։ Ես դիտորդ էի ու հիմա բոլորս ավելի պատրաստված կլինենք, ավելի շատ գիտելիքներ կունենանք։ Մենք պետք է վերականգնենք վստահությունը ժողովրդավարական գործընթացների նկատմամբ. Բացի այդ, ես վստահ եմ, որ Եվրամիությունը և մեր եվրոպացի ընկերները կօգնեն մեզ ընտրական գործընթացում», — ասում է ցույցի մասնակից Մելանոն։
Հոդվածի հեղինակ՝ Ինգա Ղողոբերիձե
Հիմնական պատկերը՝ Global Finance
Հոդվածը պատրաստվել է « Urgent Action Fund » ֆինանսական աջակցությամբ
