აფხაზეთის ომიდან 31 წელი გავიდა. ისტორიისთვის ეს არც ისე დიდი დროა. თუმცა, დიდი და გადამწყვეტი დროა ადამიანებისთვის, რომლებიც 31 წლის წინ იძულებული გახდნენ, თავიანთი სახლები დაეტოვებინათ. საკმარისი დროა იმისთვისაც, რომ ომის შემდეგ დაბადებული თაობებისთვის ამ საკითხმა მნიშვნელობა დაკარგოს. და ეს აუცილებლად ასე მოხდება, თუკი სახელმწიფოსთვის აფხაზეთის საკითხი პრიორიტეტი არ იქნება.
ნებისმიერი მსგავსი კონფლიქტის დროს უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭება კოლექტიურ მეხსიერებას, რომლის კულტივირებაზე პასუხისმგებელი საგანმანათლებლო სისტემაა. განვითარებად ქვეყნებში საგანმანათლებლო აპარატები მთლიანად სახელმწიფოს განკარგულებაშია, რაც, ჩვენს შემთხვევაში, ნიშნავს შემდეგს: იმას, თუ რა ეცოდინებათ ახალ თაობებს აფხაზეთის კონფლიქტის შესახებ, მისი წარმოშობის მიზეზებსა თუ პასუხისმგებელ მხარეებზე, სახელმწიფო წყვეტს. ამ საკითხით წლების წინ დავინტერესდი, მაშინ, როცა „კონფლიქტის ანალიზისა და მართვის“ სამაგისტრო პროგრამაზე ვსწავლობდი. ჩავატარე მცირე კვლევა იმის შესახებ, თუ როგორ ასწავლიან აფხაზეთის ისტორიას სკოლებში და რა ნაწილი ეთმობა ამ საკითხს ისტორიის სახელმძღვანელოებში. აღმოჩნდა, რომ აფხაზეთის ომს ისტორიის სახელმძღვანელოებში მხოლოდ ერთი პატარა ქვეთავი ეთმობა. ამასთან, გამოვკითხე ორმოცდაათზე მეტი აბიტურიენტი: უმრავლესობა აღნიშნავდა, რომ აფხაზეთის შესახებ ინფორმაციას უფრო მეტად სოციალური ქსელებიდან ან/და გადაცემებიდან იღებდნენ, ვიდრე ისტორიის გაკვეთილებიდან. მცირე ნაწილმა ისიც აღნიშნა, რომ აფხაზეთის კონფლიქტზე სკოლაში საერთოდ არ უსაუბრიათ.
დუმილი აფხაზეთის კონფლიქტზე არის სახელმწიფოს მიზანმიმართული გადაწყვეტილება, გააქროს თაობებს შორის კოლექტიური მეხსიერება და საზოგადოება ე.წ. „სოციალურ ამნეზიამდე“ მიიყვანოს. იმისათვის, რომ სახელმწიფოს პოლიტიკის მიუხედავად და მისგან დამოუკიდებლად, საზოგადოებამ არ დავკარგოთ ამ საკითხის მიმართ მგრძნობელობა, მნიშვნელოვანია დევნილი ადამიანების მოსმენა, მათი ისტორიებისა და პერსპექტივების გაგება.
ჩემი რესპონდენტი სთენდაფის კომიკოსი ნინიკო ლეკიშვილია, რომელიც ამ ინტერვიუმდე ჩემთვის მხოლოდ სიცილთან ასოცირდებოდა. მის არაერთ სთენდაფს დავსწრებივარ და, გულწრფელად გეტყვით, ვერასდროს წარმოვიდგენდი, თუ მასთან ინტერვიუს არა იუმორსა და ხალხის გაცინების უდიდეს ნიჭზე, არამედ დევნილობის საკითხზე ჩავწერდი. მისი გამოსვლების მოსმენისას ვერც იმას წარმოვიდგენდი, რომ სცენაზე მყოფი ძალიან სასაცილო ქალი ყველასგან განსხვავებული იუმორით ის ბავშვია, რომელსაც 1993 წელს მშობლებთან ერთად აფხაზეთის დატოვება და სვანეთის გზის გავლა მოუწია. მაშინ ის სულ რაღაც 10 თვის იყო. ცხადია, თავად არაფერი ახსოვს, თუმცა ოჯახისა და ნათესავებისგან აფხაზეთის შესახებ ამბებს მთელი ბავშვობა ისმენდა. როგორც თავად აღნიშნავს, არაერთი ღამე გაუთენებია იმაზე ფიქრში, თუ როგორი იქნებოდა მისი ცხოვრება სოხუმში, სად იქნებოდა ახლა, საერთოდ, ნამყოფი იქნებოდა თუ არა თბილისში, ვინ იქნებოდნენ მისი მეგობრები. პარალელური რეალობის წარმოდგენა — იმ რეალობის, რომელშიც ომი არასდროს მომხდარა — ალბათ, ყველა დევნილისთვის კარგადაა ნაცნობი.
— იმდენად ხშირად მიმეორებდნენ ჩემი მშობლები იმას, რომ სოხუმელი ვარ, მეც ამ შეგრძნებით გავიზარდე. როცა მეკითხებიან, საიდან ვარ, ვპასუხობ, სოხუმელი ვარ, მაგრამ რუსთავში გავიზარდე-მეთქი. თუმცა, რუსთავს ჩემს სახლად ვერ აღვიქვამ. ვერც თბილისს. ზოგადად, არსად არ მაქვს იმის შეგრძნება, რომ სახლში ვარ. ბევრი ღამე მიოცნებია სოხუმში დაბრუნებაზე. იმის ინტერესი მაქვს, იქ რომ ჩავალ, ბოლოსდაბოლოს თუ ვიგრძნობ იმას, რომ, კი, აქ ყოფილა ჩემი ადგილი. აქაურობას ვეკუთვნი. შეიძლება, არც იყოს ასე, მაგრამ მინდა, გავიგო. მაინტერესებს ცხოვრების ის ხაზი და რეალობა, სადაც ადამიანებს ომი და ამხელა ტკივილი არ გამოუვლიათ, თუმცა ჩვენ ამ რეალობის არჩევის შესაძლებლობა გარე ძალებმა წაგვართვეს.
— ხშირად საუბრობ მშობლებთან აფხაზეთზე?
— ბავშვობაში უფრო ხშირად ვსაუბრობდით. ერთი ცნობილი ფრაზა იყო, რომელიც, მგონი, ყველა დევნილს ჰქონდა. როცა რამეს აღვნიშნავდით, დაბადების დღე იყო, ქორწილი თუ ახალი წელი, ასე ვეუბნებოდით ერთმანეთს: „მომავალ წელს სოხუმში“. რაღაც პერიოდის მერე ეს ფრაზა გაქრა. ერთხელ დევნილთა სამინისტროში მივდიოდი და კედელზე დავინახე ეგ წარწერა. უცებ დამარტყა თავში, რამდენი ხანია აღარ გვითქვამს-მეთქი. თუმცა, რა თქმა უნდა, ჩვენს ოჯახში აფხაზეთის თემა დღემდე აქტუალურია. შეიძლება ასე ყოველდღე აღარ ვსაუბრობდეთ, მაგრამ მნიშვნელობა ნამდვილად არ დაუკარგავს. მეც, მაგალითად, სოხუმის დაცემის დღეს ყოველთვის ვწერ პოსტებს. პოსტების შინაარსი განსხვავებულია ხოლმე იმის მიხედვით, თუ რას ვგრძნობ იმ კონკრეტულ მომენტში.
— ერთ-ერთ ბოლო პოსტში დევნილის სტატუსზე ასეთი რაღაც გიწერია: „ხან ჩემი დიდი ნაწილია, ხან მეზიზღება, ხან განსაკუთრებულობას მაგრძნობინებს“. რა განაპირობებს ხოლმე შენს ემოციებს?
— პოლიტიკური მოვლენები, ჩემი ემოციური მდგომარეობა, რაღაცების გადააზრება — ყველაფერი ერთად. დევნილობა ჩემი იდენტობის ძალიან დიდი ნაწილია. მაგალითად, როცა საზღვარგარეთ ვცხოვრობდი და ახალ ადამიანს ვეცნობოდი, ყველას ვეუბნებოდი, რომ ომში დავიბადე. მერე ცოტა დავიღალე სულ იმაზე ლაპარაკით, რომ დევნილი ვარ. დევნილის სტატუსის კი არ მრცხვენია, უბრალოდ, ზოგჯერ მეც ვიღლები, ამ ემოციებში რომ ვარ გამოკეტილი. მაგალითად, ძალიან არ მინდა ვიღაცების მიმართ ზიზღი მქონდეს მარტო იმიტომ, რომ კონკრეტული ერის წარმომადგენელია, მაგრამ როცა ვინმეს გავიცნობ და აღმოჩნდება რომ რუსია, აღარ მინდა ურთიერთობა. ის სხვაა, პუტინს თუ უჭერს მხარს, მაგრამ სანამ გაიცნობ და გაიგებ, რა ღირებულებების მატარებელია, მანამდე რომ აქცევ უკვე რაღაც ჩარჩოში, ეს არ მომწონს. ნამდვილად არ მინდა, ამ ზიზღს ვატარებდე, მაგრამ თავს ვერ ვაკონტროლებ.
— ალბათ, მშობლები გიყვებიან თავიანთი ახალგაზრდობის ისტორიებს. შეგიძლია რომელიმე მათგანი გაგვიზიარო?
— ახლახან გადავუღე მამაჩემს ვიდეო, სადაც თავის ისტორიას მიყვება. სოხუმში იყო ერთი ცნობილი კაფე „ამრა“, სადაც მამაჩემი და მისი მეგობრები, თურმე, კოქტეილებს სვამდნენ ჩუმად. პატარები იყვნენ. მერე იქიდან კინოთეატრში მიდიოდნენ, ხის ასანთები ჰქონდათ, იმაში ასხამდნენ სასმელს და ჩუმად სვამდნენ ფილმის ყურების დროს. ჰყვება იმასაც, როგორ ახსოვს ჩიტების ჭიკჭიკის ხმა. ეს პატარა დეტალებია, მაგრამ ძალიან სევდიანი. მათში დიდი იმედგაცრუება და ტკივილი ჩანს.
აფხაზეთის შესახებ ისტორიებს ნინიკო მთელი ბავშვობა ისმენდა. თუმცა, ერთია ოჯახისგან მოსმენილი პირადი, ზოგჯერ სენტიმენტალური ამბები და მეორეა რაციონალური, ემოციებისგან დაცლილი ფაქტობრივი ინფორმაცია. დავინტერესდი, სწავლობდა თუ არა აფხაზეთის ისტორიას სკოლაში და, ზოგადად, საუბრობდნენ თუ არა ამ თემაზე კლასში. აღმოჩნდა, რომ ნინიკო იმ იშვიათ გამონაკლისს მიეკუთვნება, რომელსაც სკოლაში აფხაზეთზე ესაუბრებოდნენ.
— ცოტა ხნის წინ აღმოვაჩინე, რომ, თურმე, სკოლებში აფხაზეთზე ბევრს არ საუბრობენ და ძალიან გამიკვირდა. ჩემს ოჯახში ეს ყოველთვის დიდი თემა იყო, ამიტომ სკოლაში ხშირად ვაკეთებდი აფხაზეთის ომზე პრეზენტაციებს და ამაზე ბევრს ვლაპარაკობდი. გარდა ამისა, ჟიული შარტავას ხსენების დღეს მასწავლებელს ყოველ წელს მივყავდით მის ძეგლთან და ამ დროს აფხაზეთის ომსაც აუცილებლად ვახსენებდით, რადგან სწორედ ამ ომში დაიღუპა ჟიული შარტავაც. ახლა ვფიქრობ, არ ვიცი, მე რომ არ ვყოფილიყავი იმ კლასში, მაინც ამდენს ილაპარაკებდნენ თუ არა აფხაზეთზე, მაგრამ, მინიმუმ, ჟიული შარტავას ძეგლთან მაინც გავიდოდნენ.
საინტერესოა არა მხოლოდ ის, საერთოდ ესაუბრებიან თუ არა მოსწავლეებს აფხაზეთის თემაზე, არამედ ისიც, თუკი ესაუბრებიან, რას ეუბნებიან, რას ასწავლიან ახალგაზრდებს. აფხაზეთის კონფლიქტის შესახებ ბევრ სიღრმისეულ კვლევას ნამდვილად ვერ შევხვდებით. ჩვენამდე მოღწეული ინფორმაციები ლეგენდებს უფრო ჰგავს, ვიდრე ისტორიულ ფაქტებს. ამის შედეგად ვიღებთ, ერთი მხრივ, საზოგადოების მიერ ამ კონფლიქტის რომანტიზებას, ხოლო, მეორე მხრივ, კონფლიქტის ზედაპირულ და, ზოგადად, პრობლემის მხოლოდ ერთი პერსპექტივიდან აღქმას. შესაბამისად, არ გამკვირვებია, როცა კვლევაში მონაწილე ახალგაზრდების უმრავლესობამ, შეკითხვაზე, თუ რა არის აფხაზეთი მისთვის, მხოლოდ დაკარგული ან ოკუპირებული ტერიტორია უპასუხა. იყო ასეთი პასუხებიც: „ნოსტალგია“, „სამოთხე“, „და-ძმას მოწყვეტილი ბავშვი“, „საქართველოს ულამაზესი კუთხე და ათასობით დამწუხრებული დევნილი“, „ზღაპრული ადგილი“, „ტკივილი“ „სიკვდილი“, „მზიანი სოხუმი, სადაც მთა და ზღვა ერთმანეთს ერწყმის, ციტრუსი და, სამწუხაროდ, აფხაზეთის ომი, რომელიც 13 თვე და 13 დღე გაგრძელდა“.
— ნამდვილად ვიაზრებთ, რა არის ეს ტერიტორია და რას ვკარგავთ რეალურად? რატომ გვინდა აფხაზეთის დაბრუნება, რომ რა, 20 პროცენტით დიდი იყოს საქართველო რუკაზე და ლამაზი, ოქროს საწმისის ფორმა ჰქონდეს? არა, ამ ტერიტორიის წართმევა შესაძლებლობების, ეკონომიკური სიძლიერის წართმევას ნიშნავს. ყოველთვის ამაზე უნდა ყოფილიყო აქცენტი. აი, დაგვიბრუნდა აფხაზეთი და რა მერე? მე დავბრუნდები სოხუმში, ჩემი სახლისგან დარჩენილ კედლებს გავარემონტებ და ჩემს მეგობრებს წავიყვან დასასვენებლად? ის ხომ არ არის მარტო, რომ მე წამართვეს სახლი? არა, ჩვენ ყველას წაგვართვეს, მაგალითად, ყველაზე ღრმა ტბა. რესურსები წაგვართვეს. განვითარების შესაძლებლობა წაგვართვეს. ერთხელ რაღაც შეხვედრაზე მითხრეს, აფხაზეთი ჩვენი ქვეყნის პრობლემების ოცეულშიც არ შედისო. იმას რომ თავი დავანებოთ, რომ ასე არ უნდა ელაპარაკო დევნილ ადამიანს, იქნებ, აფხაზეთის დაბრუნება ზუსტად მაგ ოცეულში შესული პრობლემების გადაჭრაში დაგვეხმაროს, ამაზე რატომ არ ვფიქრობთ? სწორედ ამაზე უნდა ილაპარაკონ სკოლებშიც, ეს უნდა ასწავლონ.
ვისაუბრეთ ომის მონაწილე მხარეებსა და დაშვებულ შეცდომებზეც.
— აფხაზებისთვის ეს კონფლიქტი არის ჩვენსა და მათ შორის, ჩვენთვის — ჩვენსა და რუსეთს შორის. ჩვენ მარტო რუსებზე ვსაუბრობთ და არასდროს აფხაზებზე. არ ვსაუბრობთ იმაზე, რა უნდა იმ ხალხს და როგორ მოვანდომოთ ჩვენთან მეგობრობა. ჩემს ოჯახში აფხაზების მიმართ ზიზღი არასდროს ყოფილა. ჩვენთვის ერთადერთი მტერი რუსეთი იყო. მერე გვიან გავიგე, რომ თურმე აფხაზი ბავშვები ომობანას რომ თამაშობენ, მტერი საქართველოა. ძალიან დიდი აგრესია აქვთ ჩვენ მიმართ. ამაზე უნდა გვემუშავა მთელი ეს წლები. ჩვენმა თაობამ ახალი ფურცლიდან უნდა დავიწყოთ. შეცდომები ჩვენი მხრიდანაც იყო დაშვებული და იმათგანაც. ერთმანეთს უნდა ვაპატიოთ. ამისთვის საჭიროა კონფლიქტის კარგად შესწავლა. რა მოხდა რეალურად? გაიხსნას ყველა დოკუმენტი და საჯარო გახდეს. რატომ მოუნდათ ამ ადამიანებს დამოუკიდებლობა? დედაჩემს ხშირად ვეკითხებოდი, აფხაზი მეგობრები თუ ჰყავდა. ვეკითხებოდი, როგორ ექცეოდით იმ ხალხს, ხომ არ ამცირებდით ან მეორეხარისხოვან მოქალაქეებად ხომ არ აგრძნობინებდით თავს-მეთქი. მეუბნებიან, რომ არა.
— რომ არა ომი...
— შეიძლებოდა, სულ სხვანაირი ცხოვრების სტილი მქონოდა. არ ვიცი, ვერასდროს გავიგებ ამას. ჩემი სახლიდან თურმე ზღვა ჩანდა, ახლა კი მე ცურვაც არ ვიცი. და რომ არა ომი, საქართველოს ეკონომიკა იქნებოდა უფრო ძლიერი. გვექნებოდა უფრო ლაღი ცხოვრება და მომავლის იმედი, მით უმეტეს იმ პოტენციალით, რაც აფხაზეთს აქვს. რომ არა ომი, გავიგებდი, როგორი იქნებოდა ცხოვრების ის ხაზი, ის პარალელური რეალობა, რომელიც სწორედ ამ ომის გამო წაგვერთვა მეც და სხვა დევნილებსაც. როცა ვიღაცას გავიცნობ და დევნილი აღმოჩნდება, ნახევრად ხუმრობით ვამბობთ, რომ ჩვენი ბედი იყო ეს და იქაც ვიმეგობრებდით.
— როგორ ფიქრობ, შეიძლება შენი თაობა იყოს ის ბოლო თაობა, რომლისთვისაც აფხაზეთში დაბრუნება ამდენად მნიშვნელოვანია?
— მე 10 წლით უმცროსი და მყავს, რომელიც აქ დაიბადა და ვიცი, რომ ეს თემა მისთვისაც ძალიან მნიშვნელოვანია, თუმცა ნელ-ნელა ეს გაქრება. ჩემს დასაც აქვს დევნილის სტატუსი და იმ 45 ლარსაც იღებს. ამაზე არის ხოლმე საუბრები, რატომ იღებენ დევნილის შვილები დახმარებას. მეც მიფიქრია ამ საკითხზე, მაგრამ თუ მათაც არ მიანიჭებ დევნილის სტატუსს, გამოდის, რომ უარყოფ იმას, რაც დაკარგეს. მერე რა, რომ იქ არ დაბადებულან. ეს ერთჯერადი დანაკარგი ხომ არ არის? ის, რაც ჩვენს მშობლებს წაერთვათ, ხომ ჩვენც წაგვერთვა, მომდევნო თაობებსაც? იმისთვის, რომ ამ მეხსიერების შენახვა მოხდეს და აფხაზეთის თემამ არასდროს დაკარგოს მნიშვნელობა, ისევ და ისევ ადეკვატური განათლების სისტემაა საჭირო. უნდა ისწავლებოდეს, რას ნიშნავს ტერიტორიული მთლიანობა, რას ნიშნავს, როცა ეთნიკური უმცირესობა გყავს სახელმწიფოში და როგორ უნდა მოექცე მათ, რომ თავი ცუდად არ იგრძნონ. არჩევნების წინ ხელისუფლებამ დაიწყო თითქოს ამ თემის წამოწევა, აფხაზეთზე საუბარი. ამის გამო ბევრი ამბობდა, აი, დევნილები ახლა ამათ მისცემენ ხმასო. ყველას სახელით ვერ ვილაპარაკებ, მაგრამ მე, როგორც დევნილი, რომლის ყველაზე დიდი ოცნებაა, დავბრუნდე აფხაზეთში, თუნდაც ერთი დღით და იმ ქუჩებზე გავიარო, სადაც ჩემი მშობლები დადიოდნენ, ქვეყნის თავისუფლებას არასდროს გავცვლი ამ ოცნების ასრულებისთვის, თუკი ამის საფასური რუსეთის ნაწილად ყოფნა იქნება. მე ამაზე არ გავიყიდები და ასე მგონია, არც სხვა დევნილები გაიყიდებიან.
— და ბოლოს, ვინ არის ნინიკო ლეკიშვილი?
— მე ვარ.
ამ შეკითხვაზე პასუხი ამით არ დაუმთავრებია. უბრალოდ, სანამ ვრცელ პასუხს გამცემდა, იხუმრა, პირველად ეგ რომ მკითხეს, ასე ვუპასუხე, მე ვარ-მეთქი და მერე ის ინტერვიუ არაფერში აღარ გამოუყენებიათო. მე მომწონს ეს პასუხი, რადგან სიმართლესთან ერთად, სასაცილოცაა და ამიტომ, მხოლოდ ამას დავტოვებ.
„შემდეგი ინტერვიუ სოხუმში“.
სტატიის ავტორი: ინგა ღოღობერიძე
ფოგოტრაფი: ანა თავაძე
♦ სტატია მომზადებულია ფონდის „ქალთა ფონდი საქართველოში“ ფინანსური მხარდაჭერით
