დევნილთა ხმა ჩვენს საზოგადოებაში ყოველთვის იხშობოდა. ეს ახალი არ არის. მით უფრო არასდროს ისმოდა დევნილი ქალების ხმა. არცერთი მთავრობა არ დაინტერესებულა მათი საჭიროებებითა და, რაც მთავარია, მათი ემოციური მდგომარეობით. მაშინაც კი, როცა აფხაზეთის ომის გმირებზე ვსაუბრობთ, ყოველთვის ყურადღების მიღმა რჩება ქალების როლი ამ ბრძოლაში — ქალების, რომლებსაც არ ჰქონდათ იარაღი, მაგრამ ჰქონდათ უდიდესი პასუხისმგებლობა შვილების, ქმრების, დედების, მამების, მოხუცების, დაჭრილების, დაზარალებულებისა და, რა თქმა უნდა, სამშობლოს წინაშე. უდიდესია ქალების მატერიალური და ემოციური დანაკარგი ომის დროს და მის შემდგომაც.
► იხილეთ აგრეთვე: დევნილი ქალები ომის შემდეგ: ახალი ცხოვრება ტვირთითა და იმედით
ამ სტატიაში, რომელიც ეყრდნობა მკვლევრების ლელა ჯავახიშვილისა და ნათია უბილავას მიერ „ფემეას“ პროექტის „საქართველოს უახლოესი ისტორიის ფემინისტური განზომილება: აფხაზეთის ომის შედეგად დევნილი ქალების თვალით დანახული ისტორია“ ფარგლებში ჩატარებულ კვლევას, გაიგონებთ სწორედ დევნილი ქალების ხმებს. გაეცნობით მათ პერსპექტივებს, გამოცდილებებს, ემოციებს აფხაზეთის ომამდე და ომის დროს.
კვლევაში მონაწილე რესპონდენტები აფხაზეთის სხვადასხვა ქალაქიდან და სოფლიდან იყვნენ (ახალდაბა, გულრიფში, გალი, კინდღი, ოჩამჩირე და ა.შ). მართალია, თითოეული მათგანის ისტორია უნიკალურია, მაგრამ მათი მონათხრობიდან რამდენიმე ტენდენციის გამოყოფა მაინც შესაძლებელია და, რაც მთავარია, იმ კოლექტიურ ტკივილს, რომელსაც ომი ტოვებს, თითოეული მათგანი ერთნაირად ატარებს.
დევნილი ქალების დიდი ნაწილისთვის, რომლებმაც კვლევაში მიიღეს მონაწილეობა, აფხაზეთის ომამდე პერიოდი ძირითადად ბავშვობასა და სტუდენტობასთან ასოცირდება. მიუხედავად გარკვეული სირთულეებისა, ისინი დადებითად იხსენებენ, როგორ ცხოვრობდნენ მშობლებთან ერთად, როგორი კარ-მიდამო ჰქონდათ, როგორი სამეზობლო თუ სანათესავო ჰყავდათ, როგორ ზრუნავდნენ ერთმანეთზე და ენდობოდნენ ერთმანეთს. იხსენებენ იმ სოციალურ აქტივობებსაც, რაც მრავლად იყო, როგორიცაა მხატვრული კითხვის კონკურსები, სპორტული შეჯიბრებები, ღონისძიებები პიონერთა სასახლეში და სხვა.
„ბავშვობა ყველასთვის ბედნიერი არის ხოლმე და მე მართლა ბედნიერი ბავშვობა მქონდა, მიუხედავად იმისა, რომ ჩემი მშობლები არ იყვნენ მდიდარი ოჯახებიდან, პირიქით, ობლები იყვნენ ორივე. ნულიდან დაიწყეს ცხოვრება, მაგრამ ჰყავდათ დეიდები, ბიძები, რომლებიც ზრუნავდნენ ჩვენზე. ყველაფერს აკეთებდნენ, რომ გვქონოდა უზრუნველი ცხოვრება. იქნებოდა კურორტები, თუ ბანაკები, ძალიან კარგი ბავშვობა მქონდა“ (60 წლის, სოხუმიდან, ცხოვრობს წყალტუბოში).
ომამდე პერიოდის გახსენებისას ერთ-ერთი მთავარი საკითხი, რომელზეც კვლევის მონაწილეებმა ისაუბრეს, ქართველებისა და აფხაზების ურთიერთობაა. აქ მათი აზრი ორად იყოფა. ნაწილი ამბობს, რომ აფხაზი მეგობრები ჰყავდათ და ვერც ვერანაირ დაძაბულობას გრძნობდნენ მათთან ურთიერთობის დროს:
„კი, სამეზობლოში აფხაზები გვყავდა და ჩვენ არანაირი ცუდი დამოკიდებულება არ გვქონია. მთავრობაში რა იყო, არ ვიცი, და აგერაა შედეგი. ტრანსპორტი ერთი გვქონდა, აფხაზს და ქართველს სხვადასხვა ტრანსპორტი ხომ არ გვექნებოდა? ერთი ტრანსპორტით ვმგზავრობდით, ზოგი აფხაზური სოფლებიდან მომავალი იყო“ (73 წლის, ოჩამჩირიდან, ცხოვრობს ოზურგეთში).
მეორე ნაწილი კი იხსენებს, რომ გარკვეული დისტანცია ყოველთვის არსებობდა მათ შორის, რაც გამოიხატებოდა როგორც ყოველდღიურ ცხოვრებაში, ისე უფრო ფართო სოციალურ-პოლიტიკურ კონტექსტში.
„მე სტუდენტი ვიყავი, აფხაზებიც სწავლობდნენ და ყოველთვის მეტყოდა მამაჩემი, დისტანცია აფხაზებისგანო. არც მეგობარი მყოლია, ვესალმებოდი ყველას, მაგრამ დისტანცია გვქონდა“ (56 წლის, ახალდაბიდან, ცხოვრობს თბილისში).
მიუხედავად იმისა, თუ როგორ აფასებდნენ აფხაზებსა და ქართველებს შორის ურთიერთობას, დადებითად თუ უარყოფითად, ომის საშიშროებას თითქმის ვერავინ ხედავდა. იყო ბევრი გამაფრთხილებელი ნიშანი, როგორებიცაა, მაგალითად, იარაღის შეგროვება, ქართველების განიარაღება, მთიელ ხალხთა კონფედერაციის შეკრება, საგანმანათლებლო დაწესებულებების გაყოფა, ხელმძღვანელ პოზიციებზე ქართველების არდაშვება და სხვა, თუმცა მოსახლეობას ომის მოლოდინი მაინც არ ჰქონია. ზოგი ამ საფრთხეებს ვერ ხედავდა, ზოგი ინფორმაციულ ვაკუუმში იყო, ზოგი კი სიტუაციის სერიოზულობას ვერ აღიქვამდა.
„15 აგვისტოს, სროლების ხმა რომ გავიგონეთ, არაფრად არ ჩამითვლია, გავაგრძელე გზა, დაქალთან ავდიოდი. მოვარდა ვიღაცა, რას დადიხართ, სროლებია, ომი დაიწყოო. [...] კიტოვანის ჯარი მოდიოდა და მთელი ამბები ატყდა, კიდევ არ გვჯეროდა რომ ეს იყო ომი“ (60 წლის, სოხუმიდან, ცხოვრობს წყალტუბოში).
ომის დაწყების შესახებ ბევრმა მაშინ გაიგო, როცა თავიანთ ყოველდღიურ რუტინას მისდევდნენ. ზოგი ბაზარში იყო, ზოგი სამსახურში, ზოგი სახლში, ზოგიც მეგობართან მიდიოდა. საბოლოოდ, ყველას მოუწია იმ რეალობისთვის თვალის გასწორება, რომ ომი დაიწყო. როგორც კვლევის მონაწილეები ჰყვებიან, შეტაკებები თავიდან შედარებით მსუბუქი იყო, თუმცა მალევე გამწვავდა. ომში რუსები, ჩეჩნები და კაზაკები ჩაერთნენ.
ომში არსებული ზოგადი სისასტიკის გარდა, ქალებისთვის ეს მდგომარეობა დამატებით იმ თვალსაზრისითაც იყო ძალიან მძიმე, რომ მუდმივად გრძნობდნენ საფრთხეს აფხაზი მებრძოლების მხრიდან. ზოგჯერ სპეციალურად საუბრობდნენ რუსულად, რათა ამით თავი დაეცვათ. მშობლები ცდილობდნენ, შვილები (გოგოები) აფხაზეთიდან გაეყვანათ, რათა ასე აეცილებინათ მათთვის მოსალოდნელი საფრთხე.
„ივნისის შეტაკების შემდეგ მქონდა შიში და ვცდილობდი, რუსულად მელაპარაკა, რადგან ქალიშვილი გოგო ვიყავი და ამდენი აფხაზი თავზეხელაღებული რას მოიმოქმედებდა, არ ვიცოდი. თავი ჩვენ უნდა დაგვეცვა. ავტობუსი გაფუჭდა ერთხელ, დაღამდა და სოხუმში გვიან ჩავედი. აფხაზი ბიჭი მოვიდა, დამიწყო რაღაცნაირად საუბარი. სომეხი ქალი მოვიდა, გადამკოცნა, უი, შვილო, რამდენი ხანია გელოდებიო, დამიცვა, წამიყვანა სახლში“ (51 წლის, გაგრიდან, ცხოვრობს წყალტუბოში).
განუზომელი იყო ქალების პასუხისმგებლობა აფხაზეთის დატოვების პროცესში. გარდა არასრულწლოვანი შვილებისა, ქალებს უწევდათ მოხუც მშობლებზე, მეზობლებსა თუ ნათესავებზე ზრუნვაც. უფრო მეტიც, ზოგი სახლს ვერ ტოვებდა, რადგან ოჯახის წევრს სიარული არ შეეძლო. ეს კი მაშინ, როცა მათთვის ყოველი წუთი მნიშვნელოვანი იყო, რადგან საომარი მოქმედებები სულ უფრო და უფრო მწვავდებოდა.
„ბებია მყავდა, რომელიც ჯოხით ძლივს დადის, და როგორ წაიყვან, მომენტის ამბავია, წყდება ჩვენი ბედი. დრო სჭირდებოდა ქალების გაყვანას და სოფელი აიღო 11-მა კაცმა, მეტი არც უნდოდა. მერე, ალბათ, დამხმარე ძალაც მოვიდა. დედას ვერ ტოვებს მამიდაჩემი, ვერ წამოვალო“ (56 წლის, ახალდაბიდან, ცხოვრობს თბილისში).
მოსახლეობის ნაწილი აფხაზეთს საზღვაო, სახმელეთო თუ საჰაერო ტრანსპორტით ტოვებდა, ზოგს კი ამის გაკეთება ფეხით უწევდა, რადგან ტრანსპორტი გადატენილი იყო. მანქანებში, მატარებლებსა და ვერტმფრენებში ხალხი ვეღარ ეტეოდა. ამ საერთო არეულობასა და ქაოსს ახლდა მსხვერპლიც, რადგან ერთდროულად ძალიან ბევრი ადამიანი გახდა იძულებული, თავისი კარ-მიდამო დაეტოვებინა. ხალხის ნაწილი, უბრალოდ, ტრანსპორტში ჩაჯდომას ასწრებდა და ისიც კი არ იცოდნენ, რა მიმართულებით მიდიოდა, რადგან იმ წამისთვის მნიშვნელოვანი მხოლოდ ის იყო, რომ გადარჩენილიყვნენ და აფხაზეთში ომისგან დატრიალებულ სისასტიკეს გასცლოდნენ.
„პილოტის კარებიდან აგვიყვანეს მე და ჩემი და. დაჭრილი აჰყავდათ და ჩემი და ეხვეწებოდა, ეს ერთი მაინც აიყვანეთო. მე უარზე ვიყავი, მაგრამ პილოტის კარიდან ამათრიეს, მერე ჩემი დაც შეეცოდათ ეტყობა და ისიც ამოსვეს, ძლივს გადმოვაღწიეთ იქიდან“ (60 წლის, გულრიფშიდან, ცხოვრობს ქუთაისში).
ტრანსპორტში ასულ ქალებს, გარდა იმისა, რომ საკუთარი და ახლობლების გადარჩენაზე ფიქრი და ზრუნვა უწევდათ, მათ დამატებით პასუხისმგებლობად ეკისრებოდათ დაჭრილების მოვლა, რაც დიდი ემოციური ტვირთი იყო. კვლევის მონაწილეები იხსენებენ, როგორი რთული იყო ემოციურად ამდენი დაჭრილისა და დაზარალებულის ყურება.
მაშინ, როცა ადამიანები ახლობლებსა და ოჯახის წევრებს კარგავდნენ, როცა მათ სიცოცხლეს ყოველწამიერად ემუქრებოდა საფრთხე, ცხადია, სახლის დატოვებისას ნივთების წამოღება პრიორიტეტი არავისთვის იყო. და რომც ყოფილიყო, ამის დრო ფიზიკურად არ ჰქონდათ. გარდა ამისა, სახლების დაცლის გადაწყვეტილების მიღება იმდენად სწრაფად მოუწიათ და ისეთი მოულოდნელი იყო, არც იცოდნენ, რა უნდა წამოეღოთ და რა — არა. ბევრი, ალბათ, იმასაც ფიქრობდა, რომ უკან მალე დაბრუნდებოდა და ყველაფრის წამოღების საჭიროება არც იყო. საბოლოოდ, არჩევანს საბაზისო ნივთებზე აკეთებდნენ. მოცემული კვლევის ფარგლებში გამოიკვეთა, რომ საბაზისო ნივთად ბევრმა ფოტოალბომი მიიჩნია.
„წლები რომ გავიდა, მამა ეხუმრებოდა დედას, ფული რატომ არ წამოიღეო. იქ ოქროც იყო, ფულიც, მაგრამ ფოტოები აიღო და წამოიღო დედამ. რაც გვეცვა, ამით წამოვედით, რადგან სოხუმი რომ დაეცა, ჩავიკეტეთ და მდინარეების გადაკვეთა მოგვიწია. ეს ფოტოები იქაურობას ახსენებს...“ (37 წლის, ოჩამჩირიდან, ცხოვრობს თბილისში).
იძულებით გადაადგილების შემდეგ დევნილებისთვის რთული იყო ინფორმაციის გაგება, თუ რა ხდებოდა აფხაზეთში. ამბის გაგების ერთ-ერთი მთავარი წყარო მათთვის ზეპირსიტყვიერი გადმოცემა იყო. დევნილები ქალაქის ცენტრში იკრიბებოდნენ და სიახლეებს ასე უზიარებდნენ ერთმანეთს. ამბებს იგებდნენ მათგან, ვინც ტერიტორია ბოლოს დატოვა და შედარებით ახალი ინფორმაციები ჰქონდათ. რესპონდენტები ფიქრობენ, რომ ეს ინფორმაციული ვაკუუმი თუ სიმცირე ძალიან დიდი პრობლემა იყო, რადგან, მათი აზრით, თანამედროვე საკომუნიკაციო საშუალებების არსებობის შემთხვევაში ბევრი ადამიანის სიცოცხლის გადარჩენა იქნებოდა შესაძლებელი. იყვნენ ისეთებიც, ვისაც ბოლო მომენტამდე არ დაუტოვებიათ აფხაზეთი და, შესაბამისად, უშუქობა და საკვების დეფიციტიც გამოიარეს.
„ჭყინტ სიმინდს ვატარებდით და ვაცხობდით, ვითომ მჭადი იყო. გაქანებულ ომში რას გააკეთებდი?! ძალიან ცუდი დრო გავიარეთ, ის ერთი წელი შიშით ვიცხოვრეთ […] ტელეფონი არ იყო, თორემ უკრაინის ომი მონაგონი იქნებოდა, მსოფლიო კი არა, უფალი ჩამოვიდოდა ციდან“ (44 წლის, გალიდან, ცხოვრობს თბილისში).
როგორც ომამდელ, ისე ომის პერიოდში დევნილი ქალების გამოცდილება კომპლექსური და მრავალშრიანია. მათ ურთულესი დღეების გადატანა მოუწიათ, რაც არა მხოლოდ მათზე, არამედ შემდეგ თაობებზეც უდიდეს გავლენას ახდენს. აფხაზეთის ომიდან 32 წელი გავიდა და დღემდე არ არის სიღრმისეულად შესწავლილი, თუ რისი გადალახვა მოუწიათ ამ ადამიანებს, რა სახის დანაკარგი და რა ემოციური საჭიროებები ჰქონდათ და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ჯერ კიდევ არავინ აყენებს პოლიტიკურ დღის წესრიგში საკითხის, თუ რა სჭირდებათ დღეს იმ ქალებს, რომლებმაც ომი გამოიარეს, ოჯახის წევრები დაკარგეს და დღემდე სახლებში დაბრუნების იმედით ცხოვრობენ. ომგამოვლილ ქალებს დღეს ბრძოლა უწევთ იმისთვის, რომ სახელმწიფომ მათი ხმა გაიგონოს. ხმა, რომელიც ერთდროულად უნიკალურიცაა და კოლექტიურიც და სავსეა ტკივილით, ბრძოლით, ბრაზითა და იმედით.
სტატიის ავტორი: ინგა ღოღობერიძე
♦ სტატია მომზადებულია ფონდის „ქალთა ფონდი საქართველოში“ ფინანსური მხარდაჭერით
