განათლების სისტემა მმართველი პარტიების მიზნების შესაბამისად იცვლება. ამიტომაც, მასზე დაკვირვება გაცილებით მეტ ინფორმაციას იძლევა, ვიდრე მხოლოდ განათლების ხარისხის გასაგებადაა საჭირო. „მითხარი, ვინ არის შენი მეგობარი, და გეტყვი, ვინ ხარ შენ“ — ამ ანდაზის შინაარსს ნუ ჩავუღრმავდებით, მხოლოდ მისი სტრუქტურა ავიღოთ და ცვლადები შემდეგნაირად შევცვალოთ: მითხარი, როგორი განათლების სისტემა გაქვთ, და გეტყვი, მმართველობის რა ფორმაა შენს ქვეყანაში.
დემოკრატიულ ქვეყნებში განათლება, როგორც წესი, ორიენტირებულია კრიტიკულ აზროვნებაზე, აზრის თავისუფლებასა და ისეთ ღირებულებებზე, როგორებიცაა თანასწორობა და ადამიანის უფლებები. მისი მიზანია, ხელი შეუწყოს ისეთი მოქალაქეების აღზრდას, რომლებსაც შეუძლიათ, აქტიურად ჩაერთონ პოლიტიკურ პროცესში. ამის საპირისპიროდ, ავტორიტარულ რეჟიმებში განათლებას ხშირად სახელმწიფო კონტროლის იარაღად იყენებენ. სასწავლო პროგრამა შეიძლება იმგვარად იყოს შედგენილი, რომ ის ახალგაზრდა ადამიანის ცნობიერებაში მორჩილებასა და ლიდერისადმი ერთგულებას ნერგავდეს და განსხვავებული, პროგრესული აზრის ჩახშობას ცდილობდეს.
ევროკომისიის ოფიციალურ გვერდზე ვკითხულობთ: „განათლება არის პიროვნული სრულყოფის, დასაქმებისა და აქტიური, პასუხისმგებლობის მქონე მოქალაქეობის საფუძველი. ეს აუცილებელია ევროპული საზოგადოებისა და ეკონომიკის სიცოცხლისუნარიანობისთვის. ხარისხიან და ინკლუზიურ განათლებაზე ხელმისაწვდომობა, ტრენინგები და მთელი სიცოცხლის განმავლობაში სწავლის შესაძლებლობა ყველა მოქალაქის უფლებაა“. ამ მიზნების მიღწევას ემსახურება „განათლების ევროპული სივრცე“ (European Education Area, EUA), რომელიც ევროკავშირის წევრ ქვეყნებს მდგრადი და ინკლუზიური განათლების სისტემის შექმნაში ეხმარება.
„ევროკავშირში გაწევრების პროცესის შეჩერება კიდევ უფრო დაანგრევს ისედაც დანგრეულ განათლების სისტემას“, — გვეუბნება განათლების სპეციალისტი გოტა ჭანტურია, რომელთან საუბრისას არაერთი მნიშვნელოვანი საკითხი გამოიკვეთა, რომლებიც ცხადყოფს, რომ ქართული განათლება საფრთხეშია და, შესაბამისად, საფრთხეშია ქვეყნის მომავალიც.
ერთ-ერთი ყველაზე მოწყვლადი ჯგუფი ამ სისტემაში მასწავლებლები არიან. მიუხედავად იმისა, რომ მიმდინარე პროტესტში მასწავლებელთა გარკვეული ჯგუფი ძალიან აქტიურადაა ჩართული, დიდი ნაწილი კვლავ რჩება მმართველი პარტიის გავლენის ქვეშ.
გოტა ჭანტურია: „განათლების სისტემას სრულად წარმართავს ძალოვანი სტრუქტურები. ეს არის უდიდესი პრობლემა, რაც უკვე ათწლეულების განმავლობაში ხდება. თითქოს, ნორმალიზებული გახდა მასწავლებელთა თუ ბაღის აღმზრდელთა მორჩილება მმართველი პარტიების წინაშე. ზოგჯერ შეიძლება არც არავინ ავალებთ რამის თქმას ან გაკეთებას, მაგრამ უკვე თვითცენზურა მუშაობს. მათ იციან, როგორი ქცევაა დაფასებული. ამის შეცვლა იმიტომ არის რთული, რომ ყველა პარტიას აქვს ეს ცდუნება. 60 ათასი მასწავლებელი გვყავს, ეს ძალიან დიდი ჯგუფია. რაოდენობის გარდა, მათი გავლენებიც თვალსაჩინოა, განსაკუთრებით, რეგიონებში, სადაც მასწავლებლები ავტორიტეტები, აზრის ლიდერები არიან. ამას დავუმატოთ მათი ოჯახის წევრები, რამხელა ჯგუფზე გადიხარ უკვე. ბუნებრივია, ყველა მმართველ ძალას უნდება მათი გამოყენება და იმის გამო, რომ მასწავლებლები და ბაღის აღმზრდელები სოციალურად ერთ-ერთი ყველაზე მოწყვლადი ჯგუფი არიან (მათი ხელფასი ყველა სხვა სექტორთან შედარებით ყველაზე დაბალია), მარტივი ხდება მათი კონტროლი. ეს კონტროლის მექანიზმი ამ მთავრობამ კიდევ უფრო გაამყარა. სამინისტროს 69 რესურსცენტრი ჰყავს დაქვემდებარებაში, თითოეულ რესურსცენტრს, თავის მხრივ, საშუალოდ, 35 სკოლა ექვემდებარება, მერე სკოლის დონეზე უკვე დირექტორები აკონტროლებენ მასწავლებლებს... მთლიანად მოასუფთავეს სისტემა“.
დაბალი ანაზღაურება, ბევრი სამუშაო საათი, დაუცველობის განცდა, დაუსჯელობის სინდრომი, მორჩილების მრავალწლიანი გამოცდილება — უსასრულოა იმ მიზეზთა სია, რის გამოც მასწავლებლები ამ სისტემას თავს ვერ აღწევენ და, უფრო მეტიც, სისტემის კიდევ უფრო გახრწნას უწყობენ ხელს. რა შეიძლება იყოს გამოსავალი?
„განათლებისა და მეცნიერების გაერთიანება“ (Die Gewerkschaft Erziehung und Wissenschaft, GEW) მასწავლებელთა და აკადემიური სფეროს წარმომადგენელთა ერთ-ერთი უდიდესი პროფესიული კავშირია გერმანიაში, რომელიც დაახლოებით 280 ათას ადამიანს აერთიანებს, რომლებიც სკოლებში, დღის ცენტრებში, უნივერსიტეტებსა და სხვა საგანმანათლებლო დაწესებულებებში არიან დასაქმებული. მათ ოფიციალურ გვერდზე წერია: „GEW არის პოლიტიკურად დამოუკიდებელი, მაგრამ არა — მიუკერძოებელი. ეს ნიშნავს: ჩვენ ვდგავართ თანამშრომლების მხარეს დემოკრატიული განათლების სისტემის განვითარებისა და გაფართოებისთვის.“ გარდა ამისა, აღნიშნულია, რომ განათლების სისტემა უნდა მოიცავდეს ყველა ადამიანს და ხელს უნდა უწყობდეს სოციალური უთანასწორობის შემცირებას. ის უნდა იყოს ორიენტირებული ადამიანის ფიზიკური და გონებრივი შესაძლებლობებისა და ნიჭის, ასევე მათი სოციალური უნარების ყოვლისმომცველ განვითარებაზე. ისინი ითხოვენ უფასო საბავშვო ბაღებს ყველა ბავშვისთვის, საჯარო განათლების ძლიერ სისტემას მყარი ფინანსური საფუძვლით, სადაც ადგილი არ ექნება რასიზმსა და ჰომოფობიას. „განათლებასა და მეცნიერებას შეუძლია და უნდა დაუპირისპირდეს დისკრიმინაციას. განსხვავებულობის მიუხედავად, ერთად პატივისცემით ცხოვრება ყველა ჩვენგანის ამოცანაა“, — აღნიშნულია ოფიციალურ გვერდზე.
უდიდესი გავლენა აქვს პოლონელ მასწავლებელთა კავშირს (ZNP) პოლონეთში, რომელიც ჯერ კიდევ 1905 წელს დაარსდა. ZNP-ის მიერ გამართულ დემონსტრაციებზე გამოტანილი ბანერები მათი მიზნების კარგი ილუსტრაციაა: „მოდით, არ გავაფუჭოთ ჩვენი სკოლები!“, „ღირსეული პენსიები მასწავლებლებისთვის!“, „გადავარჩინოთ სახელმწიფო სკოლები!“, „შეაჩერე კომერციალიზაცია და პრივატიზაცია!“, „ავიმაღლოთ მასწავლებლის სტატუსი!“, „გაუზარდეთ მასწავლებლებს ხელფასი!“.
ხშირად შეხვდებით მასწავლებელთა გაფიცვებს ღირსეული ანაზღაურების, განათლების ხარისხის გაუმჯობესების, სპეციალური საგანმანათლებლო საჭიროების მქონე მოსწავლეთა მხარდაჭერის გაძლიერებისა და სხვა მოთხოვნებით. სწორედ ამ მოთხოვნებით გაიფიცნენ მასწავლებლები, მაგალითად, რუმინეთში 2018 წელს, საფრანგეთში — 2019 წელს, ბელგიაში -— 2020 წელს, ესპანეთში — 2022 წელს.
გოტა ჭანტურია: „აბა, გაბედოს და ვინმემ უთხრას იმ მასწავლებლებს, რომ ამ გაფიცვებით ბავშვებს აკლებენ რამეს. იქ კარგად იციან, რომ ეს პროცესები სწორედ სისტემის გაჯანსაღებისთვის არის საჭირო. ევროპაში მასწავლებელთა პროფკავშირები მთლიანად აყირავებენ სისტემას. ესტონეთში თვეობით იყო მასწავლებელთა გაფიცვები. ჩვენთან არ არსებობს კოლექტიური დაცვის მექანიზმი. ფორმალურად არსებობს მასწავლებელთა პროფკავშირი, რომელიც 40 000-მდე მასწავლებელს აერთიანებს, მაგრამ რეალურად ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე მავნებელი ჯგუფი ამ სისტემაში. ერთი, რომ ყოველთვის აფარებენ ხელს განათლების სამინისტროს, და მეორე — ინარჩუნებენ სისტემას იმით, რომ მასწავლებლებს აჩუმებენ სხვადასხვა მექანიზმით. პირდაპირ სახელმწიფოსთანაა მიბმული ეს კავშირი. სანამ ახალი და რეალური პროფკავშირი არ შეიქმნება, ისეთი, როგორიც ევროპულ ქვეყნებშია, და სანამ ეს არსებული არ მოირღვევა, მანამდე რთული იქნება, მასწავლებლებმა დამოუკიდებლად რამე შეცვალონ. კოლექტიური დაცვის მექანიზმი აუცილებელია“.
გოტა ჭანტურია განათლების სისტემის კიდევ ერთ გამოწვევად ასახელებს მოსწავლეთა კვების საკითხს, რომელზე დისკუსიაც რამდენიმე წელია დაიყო. ასევე, ბოლო პერიოდში გააქტიურდა კამპანია „უფასო საკვები სკოლებში“. საზოგადოების ნაწილი მოსწავლეთა კვების უზრუნველყოფას სახელმწიფოს პასუხისმგებლობად მიიჩნევს. ამ საკითხთან დაკავშირებით იდეოლოგიური დისკუსიებიც მიმდინარეობს. ზოგისთვის ეს განათლების აუცილებელი და რეალური წინაპირობაა, სხვებისთვის კი — უტოპია. თუმცა, ფაქტი ერთია: სოციალური მომსახურების სააგენტოს ივლისის მონაცემებით, საქართველოში სოციალურ დახმარებას 452 753 მოქალაქე და 126 431 ოჯახი იღებს, მათგან 154 888 ბავშვია. სიღარიბის მაჩვენებელი რეალურად კიდევ უფრო მაღალია, რადგან ქულათა არსებული სისტემა რეალობას სათანადოდ ვერ აღწერს. შესაბამისად, ბავშვთა კვება რომ დიდ პრობლემას წარმოადგენს, ეს საკითხი კითხვის ნიშნის ქვეშ ვერ დადგება.
გოტა ჭანტურია: „ევროკავშირის წევრი ქვეყნების სკოლებში ბავშვთა კვება უზრუნველყოფილია სხვადასხვა მექანიზმით. არსებობს საბარათო სისტემები, არსებობს უნივერსალური მექანიზმიც. თუმცა, აქ მთავარი ისაა, რომ ეს პრობლემა გადაჭრილია. როცა ჩვენ ვსაუბრობთ საქართველოზე, პირველ რიგში, უნდა ამოვიდეთ ჩვენი კონტექსტიდან. როცა ვხედავთ, რომ ამდენი ბავშვია სოციალური დახმარების მიმღები, ერთი ამდენი კი ამ პროგრამის მიღმა რჩება, მაგრამ სიღარიბის ზღვართან არიან, ეს ინფორმაცია საკმარისი უნდა იყოს იმისთვის, რომ სკოლებში მოსწავლეთა კვების უნივერსალურ სისტემაზე დავიწყოთ ფიქრი. ამ საკითხს ისე უყურებენ, აი, რამდენის დახარჯვა მოუწევს სახელმწიფოს. რეალურად, როცა ამაზე ფულს არ ვხარჯავთ, ეს კიდევ უფრო მეტი გვიჯდება მომავალში, რადგან კვლევებიც ადასტურებს, რომ სიღარიბე ძირითად შემთხვევაში თაობიდან თაობაზე გადადის. ევროპულ სკოლებში კვება ბავშვის უფლებრივ ნაწილშია გაყვანილი, ამის გარეშე განათლება არც განიხილება, რადგან მიჩნეულია, რომ სრულფასოვანი განვითარებისთვის ბავშვს შესაბამისი კვება სჭირდება. არ არის ეს ასეთი რთული მოსაგვარებელი, თუკი ამის ნება იქნება. პირიქით, რეგიონებში ამან შეიძლება დამატებით ხელი შეუწყოს ადგილობრივი მეურნეობის განვითარებასაც“.
ევროპულ სტანდარტებს ვერც უმაღლესი განათლების სისტემა აკმაყოფილებს. ამაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ საქართველოს უმაღლესი განათლების სისტემა ევროპის ხარისხის უზრუნველყოფის რეესტრისა (EQAR) და უმაღლესი განათლების ხარისხის უზრუნველყოფის ევროპული ასოციაციის (ENQA) წევრობას კარგავს. ეს გადაწყვეტილება ქვეყნის საერთაშორისო რეპუტაციაზე საკმაოდ ნეგატიურად აისახება.
გოტა ჭანტურია: „EQAR-ის რეესტრში როცა ხარ, ეს ნიშნავს იმას, რომ შენ გაქვს საერთაშორისო დონეზე ნდობა. როცა არ ხარ ამ რეესტრში, ეს მაინც საიმედო მდგომარეობაა, რადგან გაქვს შანსი, რომ მოხვდე, თუკი მათ სტანდარტებს დააკმაყოფილებ, მაგრამ როცა ხარ და გიღებენ ამ რეესტრიდან, ეს ყველაზე ცუდი სცენარია. ეს იმას ნიშნავს, რომ რაც გქონდა, ის ნდობაც დაკარგე და ამის აღდგენა უკვე ძალიან რთულია. ერთ-ერთი მიზეზი ამ გადაწყვეტილების იყო ის, რომ ეროვნული ხარისხის ცენტრი არ არის დამოუკიდებელი. ამ დასკვნის გაკეთება არც ისე რთულია. განათლების მინისტრი არჩილ წულაძე ჯერ იყო უვადო მოსამართლე, მერე დანიშნეს მინისტრის მოადგილედ, შემდეგ ხარისხის ცენტრის დირექტორად და ბოლოს განათლების მინისტრად. მსგავსი წრიული მოძრაობები ადრეც იყო, რაც კარგად აჩვენებს, რომ განათლების ცენტრი, სამინისტრო და მთავრობა ერთი სისტემაა. აქ დამოუკიდებლობაზე ლაპარაკი ზედმეტია“.
უმაღლესი განათლების სისტემა რომ მთლიანად მმართველი პარტიის მიერ კონტროლდება, ამაზე მოწმობს 2024 წლის 19 ნოემბრის შემთხვევაც, როცა დილის 7 საათზე ჭავჭავაძეზე მყოფი დემონსტრანტების დასაშლელად სპეცრაზმი თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ეზოდან გამოვიდა, რამაც სტუდენტების ნაწილში დიდი პროტესტი გამოიწვია. თუმცა, პროტესტის გამოსახატად „ცოდნის ტაძარმა“, რომელმაც სპეცრაზმს გულთბილად უმასპინძლა, მის სტუდენტებსა და კურსდამთავრებულებს მომდევნო დღეებში კარი არ გაუღო.
ქვეყანაში, სადაც სახელმწიფო უნივერსიტეტი ძალოვანი სტრუქტურების გავლენის ქვეშაა, არ არის გასაკვირი, რომ მეცნიერების გასავითარებლად გაღებული რესურსი ძალიან მწირია. შეიძლება ითქვას, რომ საქართველოში სამეცნიერო კვლევითი საქმიანობა ხშირად ინდივიდების ენთუზიაზმზე დგას.
„რა რესურსი გვაქვს საქართველოში სამეცნიერო კვლევის დასაფინანსებლად? ერთადერთი შოთა რუსთაველის ფონდია, რომელსაც ნამდვილად არ აქვს იმხელა ბიუჯეტი, ყველა უმაღლესი სასწავლებლის აკადემიური პერსონალის კვლევის დაფინანსებას გასწვდეს. პირადად მე, თუკი რამე სამეცნიერო კვლევა გამიკეთებია, ყველა საერთაშორისო კავშირებით თუ საერთაშორისო ორგანიზაციების დახმარებით. თუკი დღეს, მაგალითად, ვხსნით კვლევითი დაფინანსების მიღების საერთაშორისო პროგრამებს და ვხედავთ, რომ საქართველოც არის იმ ქვეყნების სიაში, რომლებსაც შეუძლიათ მონაწილეობის მიღება, ევროკავშირზე უარის თქმით ხვალ ამის შანსსაც ვკარგავთ და ვრჩებით მხოლოდ რუსთაველის ფონდის იმედად, რომელიც დიდი კვლევების დაფინანსებას ვერ გასწვდება“, — გვეუბნება თსუ-ს სოციალური და პოლიტიკური მეცნიერებების ინტერდისციპლინარული მიმართულების ასოცირებული პროფესორი თეონა მატარაძე.
საგანმანათლებლო პოლიტიკისა და მიზნების ჩამოყალიბებაში მნიშვნელოვანი როლი აქვს ასევე ქვეყნის სამართლებრივ სისტემას. განათლების სისტემაზე კონტროლის მექანიზმი ხშირად სწორედ საკანონმდებლო დონეზე უნდა ვეძიოთ. ამის კარგი მაგალითია საქართველოში მიღებული კანონი „ოჯახური ღირებულებებისა და არასრულწლოვანის დაცვის შესახებ“, რომელიც მისი ჰომოფობიური შინაარსიდან და მიზნებიდან გამომდინარე, საზოგადოებაში „ანტი ლგბტ“ კანონის სახელით დამკვიდრდა. კანონის მერვე მუხლის თანახმად, ნებისმიერ საგანმანათლებლო დაწესებულებაში იკრძალება „ისეთი ინფორმაციის გავრცელება ან ისეთი ინფორმაციის გავრცელების ხელშეწყობა, რომელიც მიმართულია ადამიანის არცერთი ბიოლოგიური სქესისთვის მიკუთვნების ან/და მისი ბიოლოგიური სქესისგან განსხვავებული სქესისთვის მიკუთვნების, ერთი და იმავე ბიოლოგიური სქესის წარმომადგენლებს შორის სექსუალური ორიენტაციის ნიშნით გამოხატული ურთიერთობის ან ინცესტის პოპულარიზაციისკენ“.
თეონა მატარაძე: „ჯერ ერთი, როცა კანონს ჰქვია „არასრულწლოვანთა დაცვის შესახებ კანონი“, სრულიად გაუგებარია, რატომ გავრცელდა ის უმაღლეს სასწავლებლებზე, სადაც თითქმის ყველა სტუდენტი სრულწლოვანია. ძალიან ცოტა შემოდის 17 წლის ასაკში და მალევე ხდება 18-ის. ეს კანონი პირდაპირ არტყამს სოციალურ მეცნიერებებს. ავიღოთ, თუნდაც, „შესავალი სოციოლოგიაში“, რომლის ქვედარგიც არის „გენდერის სოციოლოგია“, რომელსაც ვერ ამოაგდებ. ნებისმიერი დასავლური ლიტერატურა ამ მიმართულებით, რომელსაც სწავლების პროცესში ვიყენებთ, გენდერს განიხილავს ფართო ჭრილში. შეიძლება ვიღაცამ თქვას, კანონში სქესი წერია და არა — გენდერიო, მაგრამ, რეალურად, რა არის გენდერი? გენდერი არის სოციალური სქესის მრავალფეროვანი და პოლიმორფული ხედვა. ეს კანონი პირდაპირ დაარტყამს ნებისმიერ სოციალურ მეცნიერებას, რომელშიც გენდერი ფიგურირებს და ის ყველაში ფიგურირებს. ან როგორ შეაფასებენ, ეწევა თუ არა ლექტორი ამ საკითხის პროპაგანდას? თუ ჩვენ ვისაუბრებთ ქვიარ თემზე, როგორც რიგით ჯგუფზე, შეიძლება ჩათვალონ, რომ მას პოზიტიურ ჭრილში ვახსენებთ და ესეც პროპაგანდაა. ეს კანონი არის ნაღმი, რომელსაც რა მომენტში აამუშავებენ და ვის წინააღმდეგ, არავინ იცის. პირობითად, თუ მე დავდივარ აქციებზე და შეიძლება საფრთხედ აღმიქვას სისტემამ, კაცმა არ იცის, რომელ წუთს მომიტრიალდებიან და მეტყვიან, რომ ეს კანონი დავარღვიე. პირველად დამაჯარიმებენ, მეორედ კი ორი წლით გამიშვებენ ციხეში“.
თუკი წლების განმავლობაში მმართველი პარტია ნელ-ნელა და განცხადებების დონეზე მიანიშნებდა ევროკავშირის წევრობის შეჩერებაზე, დღეს უკვე ძალაში არაერთი ისეთი კანონი შევიდა, რომელიც სამართლებრივად ამყარებს მათ პოზიციებსა და სურვილს, დავშორდეთ ევროპულ, დემოკრატიულ ღირებულებებს. რეჟიმი განსაკუთრებით ცდილობს სამი ყველაზე აქტიური ჯგუფის გაჩუმებას: მედიის, სამოქალაქო სექტორისა და აკადემიური სფეროს წარმომადგენლების.
განათლების სექტორი მათ შორის დღეს ყველაზე მოწყვლადია, რადგან სისტემა მთლიანად ჩამოშლილია და ვერ პასუხობს თანამედროვე გამოწვევებს. მას არ გააჩნია დაცვის მექანიზმი, დამოუკიდებლობა და ბერკეტი, რითაც თავს დააღწევს მმართველი პარტიების მარწუხებს და შეასრულებს თავის ყველაზე მნიშვნელოვან ფუნქციას, აღზარდოს მაღალი პოლიტიკური კულტურის მქონე აქტიური ახალგაზრდები და ხელი შეუწყოს მათ სოციალიზაციას. გამოსავალი სისტემის შიგნით რღვევაშია, რაც თავის მხრივ, კოლექტიურ ძალისხმევას მოითხოვს, რის არაერთ მაგალითსაც გვაძლევს ევროპული გამოცდილება.
გამოყენებული წყაროები:
სტატიის ავტორი: ინგა ღოღობერიძე
რესპონდენტები: განათლების სპეციალისტი გოტა ჭანტურია, თსუ-ს ასოცირებული პროფესორი თეონა მატარაძე
მთავარი ფოტო: iddblog
♦ სტატია მომზადებულია New Democracy Fund-ის ფინანსური მხარდაჭერით
