ქართული თეატრი, როგორც წინააღმდეგობის ფორმა — წარსული და დღევანდელობა

ქართულ თეატრს წინააღმდეგობის დიდი ისტორიული გამოცდილება აქვს. რეჟიმის წინააღმდეგ ხმას ქართული თეატრი ოდითგანვე იმაღლებდა და ამას სხვადასხვა ფორმით აკეთებდა. მისი პროტესტის ენა, ცხადია, ძირითადად ხელოვნების, სცენის ენა იყო — ყველაზე გულწრფელი და უნივერსალური.

თუმცა, პროტესტს, რომელსაც არსებული რეალობა იწვევდა ხოლმე, სცენა ყოველთვის ვერ იტევდა და მაშინ თეატრი გარეთ გადიოდა. თეატრი დგებოდა იქ, სადაც იდგა ხალხი. სწორედ ამის შესახებ წერს კოტე მარჯანიშვილი თავის მემუარებში, სადაც ის 1905 წლის 9 იანვარს იხსენებს: „საიმპერატორო თეატრში მუშაობაზე თანხმობის ნაცვლად, მე გამალებით დავრბოდი მიტინგიდან-მიტინგზე, გრიმს-გრიმზე ვიცვლიდი და ყველგან მხურვალე სიტყვებით თვითმპყრობელობის ჩამოგდებისთვის მოვუწოდებდი ხალხს. თეატრში მოვაწყვეთ მებრძოლი რაზმი (!) და წითელი ჯვრის რაზმი, თუმცა მხოლოდ ერთადერთი რევოლვერი გვქონდა და რამდენიმე ხმალი თეატრის სარეკვიზიტოდან. მართალია, არც ერთი ბრძოლა არ გვქონია კაზაკებთან და პოლიციასთან, მაგრამ ყოველთვის იქ გავჩნდებოდით, სადაც სროლა გაჩაღდებოდა მუშებსა და პოლიციას შორის“. თეატრის ბრძოლის ველზე გასვლის პირველი შემთხვევა არც ეს ყოფილა. ქართული თეატრის ელექტრონული არქივის ვებსაიტზე გამოქვეყნებულ წერილში „რატომ აღვნიშნავთ ქართული თეატრის დღეს?“ თეატრმცოდნე ლაშა ჩხარტიშვილი გვიყვება, რომ ჯერ კიდევ მე-18 საუკუნეში ქართლ-კახეთის სამეფოში, ერეკლე მეფის ინიციატივითა და მხარდაჭერით სამი თეატრი ჩამოყალიბდა: სამეფო კარის წარჩინებულთა თეატრი, გაბრიელ მაიორის (არეშაშვილის) სათავადაზნაურო თეატრი და დავით მაჩაბლის, იგივე მაჩაბელას ქუჩის თეატრი. მაშინ, როცა აღა-მაჰმად-ხანის ლაშქარი საქართველოში შემოიჭრა, თეატრის მსახიობებმა და წევრებმა დატოვეს სცენები და ბრძოლის ველზე გადაინაცვლეს. დასის წევრები თავიანთ ლიდერებთან ერთად კრწანის ბრძოლაში დაიღუპნენ.

თეატრის წინააღმდეგობის ისტორიაში ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფიგურაა რეჟისორი სანდრო ახმეტელი, რომელიც საბჭოთა სისტემის რეპრესიებს ემსხვერპლა. ის არის ერთ-ერთი საუკეთესო მაგალითი იმისა, როგორ შეიძლება თეატრი იქცეს ბრძოლის, პროტესტის იარაღად და საშიში გახდეს სისტემისთვის. სისტემა ყველაზე მეტად ებრძვის მათ, ვისიც ეშინია. ებრძვის მათ, ვისი ხმაც ყველაზე მძაფრად აღწევს საზოგადოებამდე და, რაც მთავარია, გავლენას ახდენს ამ საზოგადოების აზრის ფორმირებაზე. სანდრო ახმეტელსა და მის სპექტაკლებს ამის ძალა ნამდვილად ჰქონდა, ამიტომ საბჭოთა რეპრესიულმა სისტემამ ის მალევე შენიშნა და მასში მტრის დანახვაც არ გასჭირვებია. თავის ნაშრომში „დაკარგული თეატრი“ ვასილ კიკნაძე წერს, რომ სანდრო ახმეტელი იბრძოდა თეატრში რუსული გავლენის წინააღმდეგ; ის იყო პირდაპირი, მაქსიმალისტი, რადიკალი და ვერ ეგუებოდა თეატრში პარტიის დიქტატს. სანდრო ახმეტელი 1936 წლის  19 ნოემბერს დააპატიმრეს, ბრალად მეამბოხეთა სამხედრო დაჯგუფებების შექმნა, ტერორისტულ ორგანიზაციაში თანამონაწილეობა და სხვა არაერთი აბსურდი წაუყენეს. შედეგად, მას სასჯელის უმაღლესი ზომა — დახვრეტა — მიუსაჯეს, რაც სისრულეში 1937 წლის 29 ივნისს მოიყვანეს. „ახმეტელს არ აპატიეს სამშობლოს სიყვარული. ქართულ თეატრს გამოუტანეს განაჩენი. „განაჩენი საბოლოოა და გასაჩივრებას არ ექვემდებარებაო“, — წერდნენ საბრალდებო დასკვნებში. რა იცოდნენ ქართული თეატრის მოღვაწეთა დიდი ჯგუფის გამომძიებლებმა: არტაშიანმა, ოსიპოვმა, კრემიანმა, ღარიბოვმა, შეკოტიხინმა, მხეიძემ, ცუნცრუკიანმა, რომ მათი განაჩენი საბოლოო არ იყო და ექვემდებარებოდა ისტორიის ახალ განაჩენს“, — წერს თავის ნაშრომში ვასილ კიკნაძე.

დღეს ქართული თეატრი აკეთებს იმას, რასაც სანდრო ახმეტელი შეეწირა — იბრძვის თავისუფლებისთვის და არ იქნება გადამეტებული თუ ვიტყვით, რომ იბრძვის ქვეყნის გადარჩენისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ თეატრის მოყვარულებს ქართველი რეჟისორები დიდი ხანია სცენიდან არაერთ წინააღმდეგობრივ თემაზე გვესაუბრებიან, როგორიცაა, მაგალითად, ქალზე ძალადობა, ომში ქალის ბედი, უმცირესობათა უფლებები, სოციალური საკითხები და ა.შ., რაც, თავის მხრივ, უკვე არის პროტესტისა და სისტემასთან დაპირისპირების გარკვეული ფორმა, ბოლო პერიოდში მათი პროტესტი მაინც განსაკუთრებით შესამჩნევი და ხელშესახები გახდა. იქიდან გამომდინარე, რომ აქციებზე სიარული უკვე ბევრი წელია ჩემს, ლამის, ყოველდღიურობად იქცა, პირადად ვხედავდი, დროთა განმავლობაში როგორ იზრდებოდა საპროტესტო აქციებში თეატრის რეჟისორებისა თუ მსახიობების, დასის წევრების ჩართულობა. მახსოვს, ერთხელ ჩემს მეგობარს ვეხუმრე, აქციაზე რომ მივდივარ, თვალებით მიშა ჩარკვიანს ვეძებ, ზუსტად ვიცი, სადღაც იქ იდგება-მეთქი. „რუსული კანონის“ წინააღმდეგ გამართული აქციებიდან დაწყებული, გამოსახლების აქციებით დამთავრებული, ყველგან შეამჩნევდით თეატრის წარმომადგენლებს, თავიდან თითო-თითოდ მდგარს, შემდეგ კი უფრო დიდ ჯგუფებად. ფაქტობრივად, იმ სასიამოვნო პროცესის თვითმხილველები ვართ, როგორ იქცა თეატრი ერთიან სხეულად და საქართველოში არსებული საპროტესტო პროცესების არა უბრალოდ განუყოფელ, არამედ მისთვის ბიძგის მიმცემ ნაწილად.

მიუხედავად იმისა, რომ თეატრის პროტესტი დიდი ხანია მწიფდება და, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, თეატრის არაერთ წარმომადგენელს სხვადასხვა საპროტესტო აქციაზეც ხშირად შეამჩნევდით, პირადად ჩემთვის, როგორც ამ პროცესებში აქტიურად ჩართული მოქალაქისთვის, ის მომენტი, როცა დავინახე და გავაცნობიერე, რომ თეატრი მზად იყო, ერთგვარად სათავეში ჩასდგომოდა სახალხო პროტესტს, 28 ნოემბრის ღამე იყო. ის ღამე, როცა ირაკლი კობახიძის განცხადების შემდეგ „ქართული ოცნების“ ოფისთან სპონტანურად, ყოველგვარი დაორგანიზების გარეშე შეკრებილ გაბრაზებულ მოქალაქეებს პაატა ციკოლიამ ემოციური სიტყვით მოგვმართა და მოგვიწოდა, დავძრულიყავით რუსთაველისკენ და ჩვენს თანამებრძოლებს შევერთებოდით. იმ დღეს, ერთი მხრივ, „ქართულმა თეატრმა“ აიღო პასუხისმგებლობა, ელაპარაკა არა ხალხისთვის, როგორც ამას აქამდე სცენიდან აკეთებდა, არამედ ხალხის სახელით, მეორე მხრივ კი საზოგადოებამ გამოუცხადა ნდობა თეატრს და გადასცა მას მანდატი, ყოფილიყო ხალხის ხმის გამჟღერებელი.

თეატრის როლის გამოკვეთის შესაფასებლად საინტერესოა 30 ნოემბრის ღამეც, როცა პროტესტის მონაწილეების მოთხოვნით, საზოგადოებრივი მაუწყებლის ეთერი ხალხს დაეთმო, მათ შორის, დათა თავაძესა და პაატა ციკოლიას. ეკრანებზე მათი გამოჩენიდან მალევე სოციალური ქსელები აჭრელდა პოსტებით, სადაც ყველა ერთხმად აღნიშნავდა, რომ ასეთი ეთერი დიდი ხანია ჩვენს რეალობას არ ახსოვდა და, რაც მთავარია, გაჩნდა იმედი, რომ ამ ადამიანების გულწრფელობა, ემოციურობა და პროცესების ადეკვატურად შეფასების უნარი მოქალაქეების იმ ნაწილსაც დააფიქრებდა, ვინც ხელისუფლების მხარდამჭერები იყვნენ ან მათ, ვინც იმ დროისთვის ჯერ კიდევ ყოყმანობდა. ეს ეთერი ჩემთვის სუბიექტურადაც ემოციურია. სამწუხაროდ, მე და ჩემი ოჯახი იმ მძიმე რეალობის ერთ-ერთი მაგალითი ვართ, სადაც პოლიტიკამ და,  პირველ ყოვლისა, „ქართული ოცნების“ პროპაგანდამ, ოჯახის წევრების გახლეჩა გამოიწვია. როცა დათა თავაძის ამ ეთერს ვუსმენდი, ყველაზე მეტად იმის გაგება მინდოდა, უყურებდა თუ არა „პირველ არხს“ მამაჩემი. ვერ მოვითმინე, ჩემს ძმას დავურეკე და ვკითხე, შემთხვევით, საზოგადოებრივ მაუწყებელზე ხომ არ აქვს გადართული, ხომ იცი, ვისზეც გეკითხები-მეთქი. გაეღიმა და მიპასუხა, კი, უყურებსო. მაშინ დიდი ხნის მერე პირველად გამიჩნდა იმედი, რომ დათა თავაძის მიერ არსებული პროტესტის მიზეზებისა და მიზნების ძალიან სწორი ანალიზი მამაჩემსაც დააფიქრებდა. დავიჯერე, რომ ქართულ თეატრს უფრო ენდობოდა, ვიდრე საკუთარ შვილს, რადგან წარმოუდგენელი იყო, გესმინა მათთვის და არ გაგჩენოდა განცდა, რომ მხოლოდ სიმართლის მხარეს მდგომ ადამიანებს შეუძლიათ ასე საუბარი.

თეატრის წინა ხაზებზე დგომასა და ხმაურს სისტემის მხრიდან შესაბამისი რეაგირებაც მოჰყვა. დააჯარიმეს და ადმინისტრაციული წესით დააკავეს თეატრის არაერთი მსახიობი, ხოლო თეატრისა და კინოს მსახიობი ანდრო ჭიჭინაძე დღესაც რეჟიმის ტყვეების რიგებშია, ჯგუფურ ძალადობაში მონაწილეობის ბრალდებით. 

23 იანვარს, ვასო აბაშიძის სახელობის ახალი თეატრის სამხატვრო ხელმძღვანელმა დავით დოიაშვილმა განაცხადა, რომ „ახალი თეატრი გადის რეგიონებში“. „რაც არ უნდა დააბნელოთ მთელი ქალაქი, სცენაზე შუქი აინთება და იქ ჩვენ ვიქნებით და ჩვენ გავიმარჯვებთ. ახლავე ვიწყებთ დაანონსებას: „ახალი თეატრი“ გადის რეგიონებში. ყველგან მივალთ და ყველასთან დავილაპარაკებთ, ნახავთ, რა შეუძლია თეატრს. შემოგვიერთდება აბსოლუტურად ყველა. ჩვენ ერთდროულად გავიშლებით რეგიონებში. სდიეთ ქართულ თეატრს. სდიეთ“, — უთხრა მან თეატრის წინ შეკრებილ მოქალაქეებს.

ქართული თეატრი ჯერ სცენას გასცდა და თბილისის ქუჩებში გადაინაცვლა, ახლა კი მიზნად ისახავს გასცდეს დედაქალაქს და პროტესტის ხმა თითოეულ სოფლამდე და ქალაქამდე ისე ძლიერად მიიტანოს, როგორც ეს რუსთაველის გამზირზე — უამრავი ადამიანის, ხოლო ზუგდიდში კი რამდენიმე ქალის დამსახურებით ისმის.

ქართულ თეატრს გამოუტანეს განაჩენი. „განაჩენი საბოლოოა და გასაჩივრებას არ ექვემდებარებაო“, — წერდნენ საბრალდებო დასკვნებში. რა იცოდნენ ქართული თეატრის მოღვაწეთა დიდი ჯგუფის გამომძიებლებმა: არტაშიანმა, ოსიპოვმა, კრემიანმა, ღარიბოვმა, შეკოტიხინმა, მხეიძემ, ცუნცრუკიანმა, რომ მათი განაჩენი საბოლოო არ იყო და ექვემდებარებოდა ისტორიის ახალ განაჩენს“.

რა იციან რეჟიმის ტყვეების მოსამართლეებმა: ჯაჭვაძემ, შარაძემ, მჭედლიშვილმა, ხუსკივაძემ, კურტანიძემ, მარიდაშვილმა, მგელიაშვილმა და სხვებმა, რომ არც მათი განაჩენია საბოლოო და ექვემდებარება ისტორიის ახალ განაჩენს, რომელსაც დღეს ქართული საზოგადოება და ქართული თეატრი ერთად წერს.