ესეი: კანონი გაუპატიურების შესახებ — ქრისტინე ჭელიძე

საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსში, 137-ე მუხლის თანახმად, გაუპატიურება განიმარტება, როგორც „გაუპატიურება, ესე იგი პირის სხეულში ნებისმიერი ფორმით სექსუალური ხასიათის შეღწევა სხეულის ნებისმიერი ნაწილის ან ნებისმიერი საგნის გამოყენებით, ჩადენილი ძალადობით, ძალადობის მუქარით ან დაზარალებულის უმწეობის გამოყენებით“. გაუპატიურების ამგვარი დეფინიცია ყველა შემთხვევაში არასწორი და ვიწროა. გარდა იმისა, რომ იგი არ მოიცავს ისეთ უმნიშვნელოვანეს საკითხს, როგორიცაა თანხმობის არარსებობა, ასევე ამგვარი განმარტების გამო გაუპატიურების ბევრი შემთხვევა არ ფასდება როგორც გაუპატიურება, რაც ერთმნიშვნელოვნად უსამართლოა.

„ნეტგაზეთთან“ ინტერვიუში უფლებადამცველი იურისტები საუბრობენ კანონის ხარვეზზე და ამბობენ, რომ არსებული კანონით სექსუალურ ძალადობაში დამნაშავეები მხოლოდ გამონაკლის შემთხვევებში თუ ისჯებიან. ამგვარ გამონაკლისებს წარმოადგენს ის საქმეები, როდესაც მოძალადემ არა მხოლოდ სექსუალურად, არამედ ფიზიკურადაც იძალადა მსხვერპლზე, რაც იმას ნიშნავს, რომ მსხვერპლმა გაუწია ფიზიკური წინააღმდეგობა, რის გამოც მან მიიღო დაზიანებები და ამასთანავე, როდესაც მსხვერპლის სხეულზე ბიოლოგიური მასალაა აღმოჩენილი, რაც დაადასტურებდა, რომ აქ სექსუალური ხასიათის ქმედებაც მოხდა და არა მხოლოდ ცემა. ასეთი გართულებული პროცედურა, როდესაც უამრავი მტკიცებულებაა საჭირო იმისათვის, რომ ქმედება გაუპატიურებად იქნეს აღიარებული, ეწინააღმდეგება ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სამართალში აღიარებულ პრინციპებს, რომელთა თანახმადაც „ფიზიკური ძალადობა უნდა იყოს არა დანაშაულის ძირეული შემადგენელი ელემენტი, არამედ მისი დამამძიმებელი გარემოება“ (ბიძინაშვილი, გაუპატიურების ხარვეზიანი მუხლი და ინიციატივა, რომელმაც ეს შეიძლება შეცვალოს, 2020)

გაუპატიურებაზე საუბრისას აუცილებელია განვიხილოთ და ვისაუბროთ მასზე, როგორც კულტურაზე პატრიარქალურ საზოგადოებებში. პატრიარქალურ და მასკულინურ საზოგადოებებს უჭირთ სექსუალური ხასიათის დანაშაულების უსამართლობად და დანაშაულად მონიშვნა, რადგან სამართალი და კანონები ასეთ კულტურულ გარემოში იწარმოება და, შესაბამისად, ის ვერაფრით იქნება ამ კულტურული ნორმებისა და შეხედულებებისგან თავისუფალი. ამიტომ კანონიც ქალისა და კაცის არსებული ურთიერთდამოკიდებულებების გავლენის ქვეშ იქმნება და დამოკიდებულია საზოგადოების ისტორიულ, კულტურულ, სოციალურ თუ თეოლოგიურ გამოცდილებებსა თუ მოცემულობებზე. კულტურა და ადამიანების ფუნდამენტური შეხედულებები თუ ღირებულებები ქმნიან როგორც სხვა დანარჩენ, მათ შორის კანონს გაუპატიურების შესახებ. შესაბამისად, რადგან პატრიარქალურ საზოგადოებებში ქალისა და კაცის აღქმა იერარქიულია, სადაც კაცი ყოველთვის ქალზე მეტიც არის და მასზე მართალიც, იქმნება ამგვარი მოცემულობა (Saimeh, 2021)

სახელმწიფოს ამგვარი დამოკიდებულებაც მარტივად აიხსნება, რადგან არსებული პატრიარქალურ-მასკულინური სისტემა, რომელსაც აქვს იმის ძალაუფლება, რომ აწარმოოს დისკურსი და შემდეგ ამ შექმნილ, წინასწარგამზადებულ ჩარჩოში განიხილოს ესა თუ ის მოვლენა, მოარგოს საკუთარ ინტერესებსა და ნარატივებს და წარმოადგინოს იგი ისეთად, როგორადაც მას სურს, გაუპატიურებას იყენებს როგორც მეთოდს იმისა, რომ მუდმივი დარცხვენის ქვეშ ამყოფოს ქალი. შემთხვევითი არ არის ასეთი ზედაპირული და დროში გაწელილი კანონები გაუპატიურებასთან და ქალზე ძალადობასთან დაკავშირებით. ეს არის უპირველესი იარაღი კაცის ხელში, რომელიც მუდმივად იძლევა ქალზე დომინანტობის საშუალებას, რადგან გაუპატიურება, როგორც წესი, მამაკაცის პრივილეგიაა. 

უმნიშვნელოვანეს ცოდნებსა და გადააზრებებს გვაძლევს ფრანგი ფილოსოფოსი მიშელ ფუკო ზოგადად ძალაუფლებასა და მის ბუნებაზე — როგორ მიიღწევა დომინაცია და როგორ კონსტრუირდებიან ინდივიდები თანამედროვე სოციალურ გარემოში. გაუპატიურებას ის, ერთგვარად, დესექსუალიზებულად წარმოგვიდგენს და აქცენტს სხეულზე და სისტემის მიერ სხეულის კონტროლზე აკეთებს: თუ როგორ მთლიანად არის დამოკიდებული წარმოების, დომინაციისა და სოციალიზაციის სისტემები სხეულების წარმატებით დამორჩილებასა და მართვაზე. ამიტომ გაუპატიურება მისთვის დაცლილია სექსუალობისგან და ის ერთგვარი ძალაუფლების განსახორციელებელი ძალადობრივი მექანიზმია (Cahill, 2000). თუმცა, გაუპატიურება და მისი აღქმა მასკულინური საზოგადოებების მხრიდან კონკრეტულად ქალსა და კაცს შორის არსებული ასიმეტრიული ურთიერთმიმართებისგან გამომდინარეობს და, შესაბამისად, გარდა ზოგადი ძალაუფლებრივი კონტექსტისა, ასევე მოიცავს ჩაგვრას გენდერული თვალსაზრისით, როდესაც კონკრეტულად ქალის სხეულზე დომინაცია და მისი სექსუალობის დამორჩილებაა მიზანი.

გაუპატიურების შესახებ მრავალი მითი არსებობს. ერთ-ერთი მათგანი ისაა, რომ გაუპატიურება ძირითადად უცხო ადამიანის მიერ ხდება. სინამდვილეში, ქალზე ძალადობა ოჯახის წევრის ან ნაცნობების მიერ ყველაზე გავრცელებული პრაქტიკაა. მსოფლიოში ყველაზე ხშირია შემთხვევა, როდესაც ქალი სწორედ საკუთარი ქმრის ან სექსუალური პარტნიორის მხრიდან ხდება გაუპატიურების მსხვერპლი. ეს პრაქტიკაც საზოგადოებაში დამკვიდრებული ქალისა და მამაკაცის უთანასწორო აღქმას უკავშირდება — რაც უფრო ძლიერი და დამკვიდრებულია ფუნდამენტალისტური, მასკულინური, პატრიარქალური აღქმები და დისკურსები საზოგადოებაში, მით უფრო ნაკლები და სუსტია სასჯელი ოჯახში ან სექსუალური პარტნიორის მხრიდან ძალადობის მიმართ (WHO, 2003).

გაუპატიურების კულტურას აქტიურად იყენებენ ჯარისკაცები ომებში, სხვადასხვა ტიპის შეიარაღებული კონფლიქტებისა თუ გენოციდების დროს. ქალების სექსუალურ მონებად გადაქცევა ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული პრაქტიკაა მოწინააღმდეგეზე უპირატესობის საჩვენებლად, გასამტკიცებლად თუ მოსაპოვებლად. შეიარაღებული კონფლიქტების დროს გაუპატიურებული ქალებისა და გოგოების რიცხვი შემაშფოთებლად და საგანგაშოდ მაღალია. მაგალითად, 1994 წელს რუანდაში გენოციდის დროს 500 000-მდე, 1996 წელს კონგოს დემოკრატიულ რესპუბლიკაში 200 000-მდე ქალზე იძალადეს სექსუალურად (რისი დაფიქსირებაც გახდა შესაძლებელი). ისევე, როგორც ბოსნია-ჰერცეგოვინაში, სიერა-ლეონეში და ა.შ. (UNWomen)  იგივე ხდება დღეს ღაზაში, სადაც ისრაელის სახელმწიფო გენოციდის ერთ-ერთ იარაღად სწორედ პალესტინელი ქალების გაუპატიურებას იყენებს (UNREPORT, 2024).

მეორე მითი, რომელზეც შეგვიძლია ვისაუბროთ, არის თვითონ მსხვერპლის დადანაშაულება და დარცხვენა, რომ ქალის ბრალია (იქნება ეს ქცევა, ჩაცმა თუ ა.შ.), რომ მასზე სექსუალურად იძალადეს. ამ კონტექსტში შეგვიძლია გავიხსენოთ „მსხვერპლი ქალის სინდრომის“ თეორია, როდესაც ქალზე ძალადობის შემთხვევები სრულიად ან ნაწილობრივ დაცლილია ქალის პერსპექტივისგან და მას არ განიხილავს როგორც მსხვერპლს. მსხვერპლი ქალის სინდრომი არ განიხილავს მხოლოდ კონკრეტული ინდივიდების მხრიდან ჩადენილ ქმედებებს, არამედ ის განიხილავს ზოგად დამოკიდებულებას ქალზე ძალადობის მიმართ, როდესაც ქალის საქციელი და ბუნება განაპირობებს არა მხოლოდ სექსუალურ ან სხვა სახის ძალადობას, არამედ მის მოკვლასაც კი (Flynn, 2022). ეს ტრაგიკული რეალობა, რომელშიც ქალებს უწევთ არსებობა, განპირობებულია, ისევ და ისევ, ქალისა და კაცის იმ მახინჯი იერარქიული წყობით, რომელსაც პატრიარქალურ-მასკულინური საზოგადოებები აწარმოებენ. უფრო მეტიც, ასეთ საზოგადოებებში გაუპატიურებული ქალი გადარჩენილად უფრო აღიქმება, ვიდრე მსხვერპლად. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ გაუპატიურება არის არა მხოლოდ კონკრეტული კაცის ხელში არსებული იარაღი ქალზე დომინაციისა და ძალაუფლების გასამყარებლად, არამედ სისტემის ხელში არსებული ძალაუფლება მასკულინური პოლიტიკისა თუ იდეოლოგიის საწარმოებლად. შესაბამისად, მარტივი მისახვედრია, რატომ შეიძლება არსებობდეს ასეთი სუსტი და ზედაპირული კანონი გაუპატიურების შესახებ, როდესაც სახელმწიფო ირიბად უფლებასაც კი აძლევს კაცს, რომ იძალადოს ქალზე, რის შემდეგაც ისევ ქალია იძულებული, ამტკიცოს, რომ ის მსხვერპლია, პასუხად კი ცინიზმი და ფსიქოლოგიური ზეწოლა მიიღოს როგორც საზოგადოებისგან, ასევე სახელმწიფო სტრუქტურებისგან.

გაუპატიურების შესახებ სხვა მითებიც არსებობს, მაგალითად, ის, რომ ქალი საერთოდაც იტყუება, რომ გააუპატიურეს; რომ სინამდვილეში ქალსაც უნდოდა სექსუალური კონტაქტი და არანაირი იძულება არ ყოფილა; რომ ქალი ამ გზით სამაგიეროს უხდის კაცს სხვა წყენებისათვის და ა.შ. მსგავსი მითები არსებობს კაცზე, რომ სექსუალური მოძალადე „ნორმალური“ კაცი არ არის, არამედ ფსიქიკურად დაავადებულია; ან თუნდაც ის, რომ კაცები თავიანთ სექსუალურ მოთხოვნილებებს ვერ აკონტროლებენ და ამიტომ მათ ფანტაზიებზე პასუხისმგებლობაც ქალებს ეკისრებათ. ასევე ძალიან მნიშვნელოვანი პუნქტია ის, რომ საზოგადოებაში იმდენად მარგინალიზებულია სექსმუშაკი ქალები, რომ მათ მიმართ ჩადენილი სექსუალური ძალადობა არც კი აღიქმება გაუპატიურებად — სექსმუშაკი ქალის გაუპატიურება შეუძლებელია (MR, 1991), რაც წარმოუდგენლად უსამართლო და ბრუტალური დამოკიდებულებაა სექსმუშაკი ქალების მიმართ.

ამგვარი მითები კარგად გვაჩვენებს საზოგადოების დამოკიდებულებას გაუპატიურების კულტურის მიმართ, ამიტომ მნიშვნელოვანია ამ დამახინჯებულ წარმოდგენებზე საუბარი, მათი გადააზრება და, საბოლოო ჯამში, მათი ნგრევა.

მიუხედავად იმისა, რომ სამოქალაქო და უფლებადამცველი ორგანიზაციები 2017 წლიდან მოყოლებული საუბრობენ კანონში არსებული ხარვეზების შესახებ და ითხოვენ მის შესწორებას, დღემდე არ განხილულა ეს კანონი და არ დაინიცირებულა პარლამენტში. კერძოდ, აუცილებელია, კანონში გარკვევით და მკაფიოდ ჩაიწეროს, რომ გაუპატიურება არის თანხმობის გარეშე ქალთან დამყარებული ნებისმიერი სახის სექსუალური კავშირი და ყურადღება სწორედ ამ გარემოებების გამოძიებას მიექცეს — საერთოდ შესაძლებელი იყო თუ არა კონკრეტულ სიტუაციაში თანხმობის არსებობა. არ შეიძლება, კანონი ავალდებულებდეს ქალს, ფიზიკური წინააღმდეგობა გაუწიოს მოძალადეს მაშინ, როდესაც ზუსტად იცის, რომ მას ფიზიკურად ვერ ეყოფა ძალა ამგვარი წინააღმდეგობისთვის და საკუთარი სიცოცხლე თუ ჯანმრთელობა ჩააგდოს საფრთხის ქვეშ; არ შეიძლება, არ გაითვალისწინოს და არ შეხედოს სიტუაციას ქალის პერსპექტივიდან და მუდმივად ეჭვისა და გაკიცხვის თვალით უყუროს ქალს და მასში ეძებოს დამნაშავე ან თუნდაც დაადანაშაულოს იმაში, რომ ამგვარი ძალადობის თავიდან აცილება ვერ შეძლო და საკმარისი წინააღმდეგობა არ გაუწია მოძალადეს. ფუნდამენტურად მნიშვნელოვანია, გავაგებინოთ სახელმწიფოს, რომ არ შეიძლება ამგვარი კანონების, როგორც შაბლონების, მუდმივად კოპირება და უსასრულოდ უცვლელად დატოვება. კანონი ქალთა ძალადობის შესახებ უნდა განახლდეს და გახდეს უფრო მგრძნობიარე და სოლიდარული ქალის მიმართ. ამიტომ მნიშვნელოვანია, სამოქალაქო საზოგადოებამ თუ აქტივისტებმა არ შევწყვიტოთ ამაზე საუბარი და მუდმივად შევახსენოთ საკანონმდებლო ორგანოს წარმომადგენლებს გაუპატიურების მუხლის შესწორების მნიშვნელობა და აუცილებლობა, როგორც ქალებისთვის, ისე მთლიანად საზოგადოებისთვის — რადგან ნებისმიერ თანასწორობაზე საუბარი ზედმეტია, როდესაც არსებობს გაუპატიურების კულტურა და სახელმწიფოს ასეთი გულგრილი და ზედაპირული დამოკიდებულება აქვს ამ მოვლენის მიმართ.